Неру, Џьавахарлал

Џьавахарлал Неру (ахинд. जवाहरलाल नेहरू; абҵарамза 14, 1889 ш., Аллахабад — лаҵарамза 27, 1964 ш. Ниу-Дели, Индиа) – адунеи ахи аҵыхәеи рҟны еицырдыруаз политикатә усзуҩын, Индиа аԥыза-министр, М. Ганди ицнагаҩ, Адәныҟатәи аусқәа рминистр, индиатәи амилаҭ-хақәиҭратә қәԥара аԥхьагыла. Иара иԥҳа Индира Гандии имаҭа Раџьив Гандии Индиа ахԥатәии афбатәии аԥыза-министрцәас иҟан.

Неру, Џьавахарлал
जवाहरलाल नेहरू
Аполитикатә партиа
Алахәылара	Индийский национальный конгресс
Аира	абҵарамза 14, 1889 ш. Праяградж
Аԥсра	лаҵарамза 27, 1964 ш. Нью-Дели
Аԥсра зыхҟьаз	инфаркт миокарда
Аԥсыжра аҭыԥ	Радж Гхат
Амилаҭра	Кашмирские пандиты
Атәылауаҩра	Британская Индия, Индиа, Индийский Союз
Абызшәақәа	Англыз бызшәа, хинди
Ахаҵа/Аԥҳәыс	Камала Неру (1936 ш. рҟынӡа)
Ани аби	Swarup Rani Nehru, Мотилал Неру
Ахәыҷқәа	Индира Ганди
Ауацәа	Кришна Хутисинги Виджая Лакшми Пандит (ашьцәеи аиаҳәшьцәеи) Раджив Гандии Санджай Ганди (амаҭацәа)
Анхарҭа	Праяграджи Нью-Дели
Алма-матер	юридический факультет Лондонского городского университета, Тринити-колледж Кембриджского университета, Хэрроу
Аусура	ашәҟәыҩҩы, аполитик, автобиограф, барристер, профсоюзный деятель, борец за свободу
Адин	индуизм
Анашьамҭақәа	Бхарат Ратна Bintang Jasa почётный доктор Университета Кэйо
Анаԥынҵамҭа
Commons Неру, Џьавахарлал

Ақәыԥшра

Неру аҭаацәа

Џьавахарлал Неру диит абҵарамза 14, 1889 шықәса рзы Аллахабад, акаста варна иаҵанакуаз кашемиртәи абрахманцәа рҭаацәараҿы. Иара иан – Сваруп Рани (1863–1954), иаб – Мотилал Неру (1861–1931) – атәылаҟны зегьы иреиҳаз апартиа Индиатәи амилаҭтә конгресс анапхгаҩцәа дыруаӡәкын, раԥхьа – 1919–1920-тәи ашықәсқәа рзы, анаҩс – 1928–1929-тәи ашықәсқәа рзы. Аб иԥа Џьавахарлал (уи ихьӡ хинди аҟынтә еиҭагазар иаанагоит «драгоценный рубин») Харроу (Лондон ду) иҟаз даара заҳаҭыр ҳаракыз англиатәи ашкол ахь аҵара ҵара дишьҭуеит. Иара Британиа Ду иҟазаара аан убасгьы деицырдыруан Џьо Неру (Joe Nehru) ҳәа. 1912 шықәса рзы Неру Кембриџьтәи ауниверситет аҟны аиуристтә факультет далгеит. Иара убасгьы, Англиа иҟазаара аан иара дазҿлымҳахоит, усҟантәи аамҭазы Ладатәи Африкантәи игьежьыз, индиаа рмилаҭ-хақәиҭратә қәԥара аԥыза Махатма Ганди иусура, уи иоуп анаҩс иара Џьавахарлал Неру абжьгаҩыс, политикатә рҵаҩыс изыҟалазгьы. Неру Индиаҟа даныгьежь Аллахабадҟа нхара дцоит, уа иаб напхгара зиҭоз адукаттә контора аҟны аусура далагоит. 1916 шықәса, жәабранмза 8 рзы, ааԥынра ааира иадҳәалаз аиндусцәа рныҳәа аҽны, Џьавахарлал жәаф шықәса зхыҵуаз Камала Каул ԥҳәысс дигоит. Ианеибага нахыс шықәсык ааҵхьаны, диуеит рыԥҳазаҵә, Индира зыхьӡырҵаз.

Аҿар рԥыза

Аамҭаказы Неру дҟалеит ИНК активистцәа дыруаӡәкны, урҭ Индиа ахьыԥшымра иазықәԥоз ракәын амч рхы иамырхәакәа. Иара иԥсадгьыл гәакьа дахәаԥшуан, Европа аҵарадырра зауз, уаатәи акультура злаҽны иҟаз уаҩны. Махатма Ганди иабадырра, насгьы уи ауаа ирызнеигоз аҵара иалнаршеит Неру дызлыҵыз ижәлар рзааигәахара, урҭ рытрадициақәеи европатәи аидеиақәеи рзеиԥшыркра. Неру, ИНК егьырҭ аԥызацәа реиԥш, Махатма Ганди идоктрина азхеиҵон. Британиа ду аколониалтә мчрақәа изныкымкәа Неру дыкны дҭаркхьан, иааизакны иара абахҭаҟны ихигеит жәашықәса. Аха, ус шакәызгьы, Неру, Ганди иабжьгарала, аколониалтә мчрақәа аус рыцмура акомпаниа активла ихы алаирхәт, уи далахәын, убасгьы, британинтәи атауарқәа абаикот рзыҟаҵара акомпаниагьы.

ИНК ахантәаҩы

1927 шықәса рзы, Неру ИНК ахантәаҩыс далхын. Иара убри ашықәсан Џьавахарлал Октиабртәи ареволиуциа жәашықәса ахыҵра иазкыз аныҳәа далахәын, иаб Мотилал Неруи, иаҳәшьа Кришнеи, иԥшәмаԥҳәыс Камалеи ицны. 1938 шықәса рзы апартиа алахәылацәа рхыԥхьаӡара хә-миллионҩык рҟынӡа инаӡеит, уи ахыԥхьаӡара жәантә еиҳахеит аханатә иҟаз аасҭа. Аха, уи аамҭазы аинуистцәеи аԥсылманцәеи рыбжьара аилибамкаарақәа аҭыԥ роуит. Аҵыхәтәантәиқәа рпартиа – Индиазегьтәи аԥсылманцәа рлига – ихьыԥшым аислам ҳәынҭқарра Пакистан – «ацқьақәа ртәыла» аԥҵаразы иқәгыло иалагеит. 1936 шықәса рзы, абахҭа данҭыҵ ашьҭахь, Лакхнау Аконгресс аҟны дықәгыло, Неру абас еиԥш аҳәамҭа ҟаиҵеит: «Сара агәра згоит, ари апроблема, адунеи зегьи Индиеи рҿаԥхьа иқәгылоу, ӡбашьас иамоу акызаҵәык ауп иҟоу – асоциализм. Сара ари ажәа анысҳәо, ус баша агуманисттә ҵакы аҵаҵаны исҳәом, уи иагәылоуп идыру анаука-аекономикатә ҵакы…. Сара избаӡом даҽа мҩак, аусура аҟамзаара, адеградациа, индиа жәлар рхьыԥшра аԥызхуа асоциализм ада даҽакы. Уи азын зда ԥсыхәа амам акәны иҟоуп инарҭбаау ареволиуциатә еиҭакрақәа, ҳара ҳполитикатәи ҳуаажәларратәи ргылараҿы, насгьы ақыҭанхамҩеи ааглыхреи рҟны амалуаа рықәгара… Уи иаанаго, ахатәы мазара амазаара аԥыхны, амал аагара иазырхоу акооперативтә аарыхра асистема ала аԥсахра ауп…»

Индиа раԥхьатәи аԥыза-министр

Џьавахарлал Неруи Махатма Гандии (1946 ш.)

Нанҳәамза 24, 1946 шықәса рзы Џьавахарлал Неру Индиа Аамҭалатәи аиҳабыра – Индиатәи акрал ихаҭыԥуаҩ иҟны Анагӡаратә хеилак аԥыза – министрс дҟалеит, 1947 шықәса рзы – ихьыԥшым Индиа актәи аԥыза – министрси, Адәныҟатәии Атәылахьчареи рминистррақәа аминистрси дҟалеит. 1947 шықәса, рашәарамзазы, Индиазегьтәи ахеилак ИНК абжьқәа реиҳарак ала, британиатәи ажәалагала ала Индиа ҩ-ҳәынҭқарракны ашара иақәшаҳаҭхеит. Уи алагьы иаԥҵан Индиатәи Ахеилаки Пакистани. Нанҳәамза 15, 1947 шықәса рзы Неру раԥхьаӡа акәны Дели афорт Ҟаԥшьы иахашәыршәыруа иҟаиҵеит ихьыԥшым Индиа абираҟ. Нанҳәамза 15 ауха Джавахарлал Неру абас иҳәеит:

«Аҵх аҽанааиҩнашо, адунеи зегьы ацәа ианынҭанагало, Индиа ааԥшуеит аԥсҭазааразы, ахақәиҭразы, абри игәырӷьахәу амомент азы ҳара Индиа, уи ажәлар, ихадароу ауаатәыҩса зегьы рымаҵ аура ҳаԥсҭазаара зегьы шазаҳкуа азы ҭоуба аауеит. Ҳара ҳхақәиҭра гәаҟрала иаагоу акоуп, ҳагәқәа уи иацыз ахьаа иахьагьы ирныруеит, аха уи аамҭа иазынҳажьуеит, уажәтәи ҳхәыцрақәа зегьы зызку аԥхьаҟатәи аԥеиԥш ауп. Аԥхьаҟатәи аԥеиԥш мариахом. Индиа амаҵ аура – ари иаанаго миллионҩыла ирыцҳау агәаҟра зхызгахьо рымаҵ аура ауп. Уи иаанаго шәышықәсалатәи амамзаара, ачымазарақәа, аиҟарамра рҵыхәа аԥҵәара ауп. Ҳара иҳаргылароуп аҩнра ду, зых иақәиҭу Индиа – ари аҩны аҟны инхаларц алшара роуеит ҳтәыла ахәыҷқәа зегьы».

1948 шықәса жәабранмзазы, Индиа иаанханы иҟаз аҵыхәтәантәи британиатәи архәҭақәа алҵны ицеит. 1947–1948-тәи ашықәсқәа рзы Кашмир азы Индиеи Пакистани еибашьит. Уи алҵшәақәа рыла, еимактәыс иҟаз аштат ахԥатәи ахәҭа Пакистан анапаҵаҟа иҟалеит, аха ахәҭа хада Индиа аилазаара иалаҵан.

Аиндусцәа реиҳараҩык ИНК агәра ргон. 1947 шықәсазтәи алхрақәа раан Неру ицнагаҩцәа апарламент аҟны 86% аҭыԥқәа раанкылара рылшеит. Неру ибзоурала индиатәи аҳратәрақәа зегьы Индиатәи Ахеилак адҵара илшеит – 555 рахьтә 601. 1954 шықәса рзы Индиа иадҵан франциатәи, анаҩс, 1962 шықәса рзы, португалиатәи агаҿатә анклавқәа. 1950 шықәса, ажьырныҳәамзазы, Неру иажәалагалала Индиа илыԥшааху демократиатә республиканы ирылаҳәан. Индиа Аконституциа акәзар, уи иаҵанакуан ихадароу адемократиатә хақәиҭра апринципқәа, адинхаҵара, амилаҭ, акаста ала адискриминациа аҟамҵара. Анапхгараҭара асистема акәзар, апрезидент-парламенттәын, аха амчра аиҳарак аԥыза-министр инапаҟны иҟан, иара апарламент далнахуан. Апарламент акәзар, ҩ-палатакны ишьақәгылан – ажәлар рпалатеи аштатқәа рхеилаки. 28 штат ироуит аҩныҵҟатәи автономиа, дара азин рыман рхатәы закәанԥҵареи аполициеи амазааразы, аекономикатә усура аҭышәныртәаларазы. Аамҭа цацыԥхьаӡа аштатқәа рхыԥхьаӡара иацлеит, избанзар амилаҭттә еилазаара азгәаҭаны аштат ҿыцқәа аԥҵан. 1956 шықәса абҵарамзазы иаԥҵан 14 штати аиҩызаратә ҵакырадгьылқәа фбеи. Дара зегьы ажәытәтәи аштатқәа излареиԥшымыз – еиҳа аетникатә еизыҟазаашьақәа рганахь ала еижәлантәыз ракәын. Иалагалан зегьы ирзеиԥшыз ишиашоу, еиҟароу, маӡалатәи абжьаҭара атәылауаа рзы, 21 шықәса зхыҵуаз уи азы азин иман, убасгьы иаԥҵан амажоритартә система ахаҭарнакра. Аҩныҵҟатәи аполитика.

Аекономикеи асоциалтә хырхарҭеи рҟны ареформақәа Неру аҩныҵҟатәи аполитика аҟны хықәкыс имаз Индиа ажәларқәа зегьы реинышәара акәын. Аекономика аҟны акәзар – апланркра апринципи аџьармыкьатә економикеи дрықәныҟәон. Иара шьаҭанкылатәи аиҭакрақәа, аӡбамҭақәа рыдкылара дашьҭамызт, уи алагьы илшон арыӷьаратәигьы, арымаратәигьы, агәҭатәии афракциа Аконгресс акзаара ахьчара, урҭ рыбжьара абаланс еиқәырхан. Неру ажәлар ргәырҽаниҵон: Ишәхашәмыршҭлан, аӷарра иаразнак абеиарахь ишузиамго нашанак, мамзаргьы асоциализми акапитализми аметодқәа рхархәара ала. Мҩас иҟоу акоуп – аус улатәуп, аџьа алҵшәақәа еиӷьтәтәуп, насгьы афатәаалыҵқәа ииашаны аихшара еиҿкаатәуп. Ари имариам, аамҭа зҭаху, иуадаҩу процессуп. Аҿиара змам атәылазы акапиталисттә метод ас еиԥш алшарақәа унаҭом. Планла иарбоу асоциалисттә знеишьа ацхыраара ала ауп излалыршахо ԥкра змам апрогресс, уигьы, жәаҳәарада, аамҭа аҭахуп.

Иара убасгьы, инаҵшьны иазгәеиҭон акласстәи асоциалтәи ҳәоуеиқәымшәарақәа рыршшара дшашьҭоу.

Неру ирылеиҳәеит «асоциалисттә ҿырԥшы» ала Индиа ауаажәларра раԥҵара хықәкыс ишимоу, уи иаанагоз аҳәынҭқарратә аекономикатә сектор арҿиара ахылаԥшра ӷәӷәа аҭареи, анаплак маҷқәа ацхыраара рыҭареи, асоциалтә ԥгаԥсатә система аԥҵареи ракәын. Раԥхьатәи иакыз алхрақәа раан, уи мҩаԥган 1951–1952-тәи ашықәсқәа рзы, Аконгресс 44,5% бжьы аиуит, иара убасгьы 74% аҭыԥқәа жәлар рпалата аҟны. Убри аан Неру аҳәынқарратә аекономикатә сектор арӷәӷәара дадгылаҩын. Ааглыхратә политика азы арезолиуциа аҟны Неру иазгәеиҭеит аҳәынҭқарра абџьар, атомтә енергиа, аихамҩатәи амҩатәи транспорт ахырхарҭала аҳәынҭқарра амонополиа шышьақәыргылахо. Иара убасгьы, акыр аусхкқәа, аҳаирпланргылара, амашьынаргылара, анефти арацәеи рааглыхрақәа, аметаллургиа еиқәаҵәа уҳәа рганахь ала аҳәынҭқарра заҵәык акәын азин змаз анаплак ҿыцқәа рыргыларазы. Ихадаз 17 обиект ааглыхра иадҳәалаз ҳәынҭқарратәқәаны ирылаҳәан. 1948 шықәса рзы Индиа Арезервтә банк милаҭтә банкны иҟаҵан, 1949 шықәса рзы ахатә банкқәа русурагьы аҳәынҭқарра хылаԥшра анаҭо иҟаҵан. 1950-тәи ашықәсқәа рзы Неру аграртә сектор аҟны афеодалтә, аџьатә уалдҵа аԥихит. Амалуаҩ азин имамызт қьырала адгьыл иқәаарыхуаз рықәцара, ақьырагьы ахәқәа ԥсахын. 1957 шықәса рзы имҩаԥгаз аҩбатәи алхрақәа раангьы Неру даҽазныкгьы аиааира игеит. Анаҩстәи алхрақәа раан, 1962 шықәса рзы Неру 3% процентк абжьқәа шицәыӡызгьы, амажоритартә система иабзоураны аԥыжәара игеит.

Адәныҟатәи аполитика

Неру адунеи аҟны даара пату иқәын, иара аполитикатә блокқәа реидымҵара аполитика авторцәа дыруаӡәкхеит. Зегь раԥхьа Неру иеиҳабра азхазҵаз Китаитәи Жәлар Рреспублика ауп, аха уи иалнамыршеит аҳәаатә конфликтқәа рҭышәныртәалара. Адәныҟатәи аполитика аҟны Неру 1950-тәи, 1960-тәи ашықәсқәа ралагамҭаз хырхарҭас имаз Индосҭантәи адгьылбжьахабжа аҟны европатәи аҳәынҭқаррақәа иаԥҵаны ирымаз аколониалтә анклавқәа рықәгара акәын. 1949 шықәса рзы, ҭагалан, Неру Еиду Америкатәи Аштатқәа дырҭаауеит. Ари аныҟәара иабзоураны аиҩызаратә еизыҟазаашьақәа шьақәыргылан, Индиаҟа Америкатәи акапитал аауа иалагеит, акыр аекономикатәи атехникатәи цхыраара иадҳәалаз ахырхарҭа змаз аиқәышаҳаҭрақәа анапы рыҵаҩын. Аха Неру арратә цхыраара мап ацәикит, 1962 шықәса рзы индиа-китаитәи бџьаршьҭыхралатәи аконфликт аан.

Неру аекономикатә цхыраара идикылон СССР аҟынтәгьы, аха Асовет Еидгыла азы адгылаҩыс дҟамлеит, иара еиуеиԥшым ауаажәларратә шьақәгылара змоу аҳәынҭқаррақәа ҭынч реицынхара азы дықәгылон. 1955 шықәса рзы Неру Москва даҭааит. Асовет Еидгыла аҟны иҟазаара иалагӡаны Неру еиуеиԥшым ақалақьқәа дырҭааны ибеит. Неру иԥҳа Индира Гандии иареи зықьҩыла ауаа рԥылон, иара ас еиԥш адкылара даара изыџьашьатәын. Екатеринбург ақалақь аҟны – усҟан Свердловск, Индиа аԥыза - министр азауад «Уралмаш» ахьгьы днеит, анаҩс Индиеи ари азауади аиқәшаҳаҭра рыбжьарҵеит. Уиижьҭеи азауад 300 инарзынаԥшуа ексковатор Индиаҟа идәықәнаҵахьеит. Абасалагьы асоветтәии индиатәии аизыҟазаашьақәа шьақәгылеит.

Аԥсра

Ишазгәаҭоу ала, Китаии Индиеи реибашьра инаҭаз агәыхь Неру даара игәабзиара ҵнашәааит. Неру иԥсҭазаара далҵит лаҵарамза 27, 1964 шықәса рзы Дели, изцәырҵыз агәыхь иахҟьаны. Иара иуасиаҭ шәҟәы инақәыршәаны, иԥсыбаҩ былны иԥшьоу аӡиас Иамуна аҟны иԥсаҟьан.

Агәалашәара

Москва, Москватәи аҳәынҭқарратә университет азааигәара Неру игәалашәара иазку абаҟа гылоуп. Ломоносов ихьӡ зху апроспект аҟни, Вернадски ихьӡ зху апроспекти реихысырҭа амҩа Џьавахарлал Неру ихьӡ ахуп. Иаԥҵоуп Џьавахарлал Неру ихьӡала апремиа. Иҟоуп, иара убасгьы, Џьавахарлал Неру ихьӡ зху алитературатә премиа. Дели ақалақь аҿы иргылоуп Џьавахарлал Неру ихьӡ зху ашьапылампыласырҭатә дәы. Џьавахарлал Неру ихьӡ зху ауниверситет. Екатеринбург – Џьавахарлал Неру ихьӡ зху абаҳча.

Урысшәала иҭыжьыз иусумҭақәа

• Неру Дж. Автобиография / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, В.Ч. Павлов, В.Н. Мачавариани, Б.В. Поспелов. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 656 с. (в пер.)
• Неру Дж. Открытие Индии / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, И.С. Кливанская, В.Ч. Павлов; Ред. перевода В.Н. Мачавариани. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 652, [24] с. (в пер.)
• Неру Дж. Внешняя политика Индии. — М.: Прогресс, 1965, — 352 с.

Азхьарԥшқәа

• [1]
• [2] Архив ҟаҵан 2021-02-04 азы Wayback Machine аҟны.
• [3]
• [4]
• [5]
• [6]
• [7]
• [8] Архив ҟаҵан 2020-10-20 азы Wayback Machine аҟны.
• [9]
• [10]