Ахьӡҵара аурыс традициаҿы аурыс хатәы хьӡы – ауаҩы даниз ихьӡырҵаз, ма ихьӡ аԥсахраан иҿыцны ирҭаз аурыс бызшәаҿы иҟоу хатәы хьӡуп. Ҷыдала, аурыс хатәы хьыӡқәа, ауаҩы данырнаҭуа ихьӡырҵо, мамзаргьы амонахра анидикыло ирҭо аиашахаҵаратә хьыӡқәа ирықәшәоит, аха урҭ иреиԥшхаҭаны иҟаӡам. Аурыс хатәы хьыӡқәа аурыс бызшәаҿы еилоу, рышьақәгылашьалагьы иԥку, иҷыдоу системак еиҿыркаауеит. Урҭ рыҟазаашьа иамоуп аурыс бызшәаҿы егьырҭ ажәақәа ирышьашәалам аҷыдарақәа.

Аурыс хатәы хьыӡқәа рсистема ашьақәгылара хацыркын Урыстәыла ақьырсианра ҟалаанӡатәи аҭоурых аамҭазы, аха ахьӡажәақәа шьаҭанкыла рҽырыԥсахит ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахь. Урыстәыла абжьаратәи ашәышықәсақәа раан акыраамҭа иныҟәыргон ҩ-хкыкны иҟаз ахатәы хьыӡқәа: анаҭраан ирырҭоз аканонтә хьӡқәеи (ауахәаматәқәа, амзартәқәа; абжьааԥны иԥсахны иҟаҵаз) иара убас иканонтәқәами (иуахәаматәқәам). XIV-тәи ашәышықәса инаркны иаҟәыҵуа иалагеит иканонтәқәам ахьыӡқәа рхархәара, уи апроцесс хыркәшан XVIII-тәи ашәышықәсазы. ХХ-тәи ашәышықәсазы, Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь аурыс хатәы хьӡы аконцепциа аҽаԥсахит, аурыс хатәы хьыӡқәа рҭоурых аҿы иалагеит аурыс хьӡыҭараҿы акрызҵазкуа аиҭакрақәа зныԥшуаз аетап ҿыц.

Ҳаамҭазтәи аурысбызшәатә уааԥсыра рыбжьара ахархәара рымоуп амзартә хьыӡқәа (аҿырԥшқәа: Иван, Андреи, Иаков, Иури, Татиана, Мариа, Авдотиа, Елизавета), иара убасгьы имзартәқәам —ажәытә славиантә хьыӡқәа (Станислав, Радомир, Добромила, Рада), ажәытә урыс хьыӡқәа (Ждан, Пересвет, Лада, Лиубава), иҿыцны иҟаҵоу (Вилен, Авангард, Нинель, Ера), ХХ-тәи ашәышықәсазы Мраҭашәаратәи Европеи Мрагыларатәи абызшәақәа рҟынтәи иԥсахны иаагоу ахьыӡқәа (Альберт, Руслан, Жанна, Леила). Амзартә хьыӡқәа ҳәа (уи аилкаара акыр инықәырԥшны ишыҟоугьы) ирышьҭан Октиабртәи ареволиуциа ҟалаанӡа аиашахаҵаратә аныхатә мзарқәа - аныҳәамзарқәа ирынҵаны иҟаз итрадициатәу аурыс хьыӡқәа. Урҭ XIX-тәи ашәышықәса аҩбатәи азыбжазы ауахәаматә иаҿырԥшны иҟаҵаз, массатә тиражла иҭрыжьуаз иуахәаматәым амзарқәагьы ирнырҵон. 1980-тәи ашықәсқәа раан СССР иқәынхоз аурыс уааԥсыра зегьы рҟнытә 95 % амзартә хьыӡқәа ныҟәыргон.

Аурыс хатәы хьыӡқәа ирызку ҳаамҭазтәи ажәарқәа ажәахьӡынҵақәа рышьақәгылашьала рышәагаа амҽхак акыр ишдуугьы, реалла ахархәара змоу ахьыӡқәа рхыԥхьаӡара рацәаӡам: еиуеиԥшым ахәшьарақәа рыла, XIX—XX-тәи ашәышықәсақәа ирыҵанакуа ахьӡеизгаҿы иҟоу аурысцәа абиԥарала имырӡкәа иаарго ахацәеи аҳәсеи рыхьыӡқәа 600 иреиҳаӡам; ихадоу шьаҭас иҟоу ахьыӡқәа 300-400 иреиҳаӡам.

Аҭоурыхтә хҳәаа

Аурыс хатәы хьыӡқәа рҭоурых аҿы иалукаауеит х-аамҭак:

Ақьырсианра ҟалаанӡатәи, ажәытәтәи аурыс бызшәа ахархәарала иаԥҵаз, зхатә ҟазшьа змаз, амырҭаҭратә хьыӡқәа аныҟаз иаҵанакуа аамҭа;
Урыстәыла анаҭра аныҟала ашьҭахь, атәым бызшәа иатәыз аканонтә, ақьырсиантә хьыӡқәа маҷ-маҷ ақьырсиантәқәа рхархәара аҟнытә иқәырго ианалага; иара убри аамҭазгьы ирацәамкәа наџьнатә аахыс , ақьырсианра ҟалаанӡа иҟаз аславиантә хьыӡқәа иканонтә хьыӡқәаны ианыҟалаз иаҵанакуа аамҭа;
Октиабртәи ареволиуциа аныҟала ашьҭахь иалагаз ҳаамҭазтәи аамҭа, амзартәқәеи, аканонтәқәеи, имзартәқәами ҳәа иҟаз астатустә ԥкрақәа анаԥырхыз, иара убасгьы хыԥхьаӡара рацәала тәымџьарантәи имԥсахны иаагаз ахьыӡқәа аурыс хьӡынҵарақәа ианрылаҵәа, активла ахьӡырҿиара аныҟалазтәи аамҭа.

Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа

А-Х-тәи ашәышықәса аҵыхәтәанынӡа, ақьырсианра адкылара аамҭа ҟалаанӡа мрагыларатәи аславианцәа (ҳаамҭазтәи аурысқәеи, аукраинқәеи, абелорусқәеи рабшьҭрақәа) рҿы ииуаз ахәыҷқәа хымԥада аславиантә хьыӡқәа рыҭара традициала иаԥын; усҟан ахьӡи ахьӡ ҷыдеи уиаҟара еилых рымаӡамызт. Ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы ахатәы хьӡы – рекло, хьӡыс ирҭаз, ахьӡ ҷыда, ишиарҳәо, ишишьҭо, ихьӡыртәуа – еиҳараӡак иугәаладыршәоит хҭыск, ари ма ани мзызк иадҳәаланы ахәыҷы ирҭаз ахьӡ. Урыстәыла ақьырсианра ҟалаанӡа иҟаз ахьыӡқәа ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахьгьы даҽа шәышқәсақәакгьы ахархәара рыман; Урҭ XVII-тәи ашәышықәса алагамҭазынӡагьы ақьырсиантә хьыӡқәа инарываргыланы, инарҭбааны ахархәара рыман. Ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа реилазаашьала даара ибеиоуп . 1903 шықәсазы иҭыҵыз, Н.М.Тупиков иеиқәиршәаз «Ажәытәтәи аурыс хатәы хьыӡқәа ржәар» аҿы ианҵоуп 5300 хаҵа хьӡи 50 ԥҳәыс хьӡи. Ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа рҿы иалукаауеит абарҭ агәыԥқәа:

Ахыԥхьаӡаратә хьыӡқәа . Урҭ рҿы ицәыргоуп 1 инаркны 10 рҟынӡа ахыԥхьаӡаратә цәаҳәа: Перва – Первои, Вторак, Третиак, Четвертак, Пиатои – Пиатак, Шестак, Семои – Семак, Осмои – Осмак, Девиатко, Десиатои. Урҭ иаадрыԥшуеит аҭаацәараҿы ииуаз ахәыҷқәа реишьҭанеишьа.
Адәахьтәи аҭеиҭԥши, ахцәи ацәеи рыԥшшәи рыла ахәыҷқәа ирырҭоз ахьыӡқәа . Алаҵәара акырӡа измаз хьыӡқәа ны иҟаз иреиуоуп: Черныш, Черниаи, Черниава, Бел, Белиаи, Белиак, Белуха. Иара убас иуԥылон ауаҩы иеиҿартәышьа аҷыдарақәа ирыдҳәалаз ахьыӡқәа : Мал, Малиута, Малои, Долгои, Сухои, Толстои, Голова, Головач, Лобан, Беспалои.
Ауаҩы иҟазшьа аҷыдарақәа, ҵасхәыс имоу, ихымҩаԥгашьа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа . Иуԥылон – Забава, Истома, Крик, Скриаба, Молчан, Неулыба, Булгак (иҭынчым), Смеиана, иара убас Несмеиана ҳәа иҟаз ахьыӡқәа .
Аҭаацәараҿы ахәыҷы иира аҭахреи, иеигәырӷьаны азыԥшреи, иара убасгьы иира аҭахымхареи аазырԥшуа, аҭаацәа ахәыҷы ишизыҟоу узырбо ахьыӡқәа : Богдан – Богдана, Бажен (иззыԥшыз, ирҭахыз), Голуба, Лиубава, Ждан – Неждан, Хотен, Чаиан – Нечаи уҳәа убас егьырҭгьы.
Ахәыҷы даниз ашықәс аамҭақәа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа : Вешниак, Зима, Мороз.
Аԥстәқәеи аҵиаақәеи рдунеи иадҳәалоу ахьыӡқәа : Бык, Волк, Шьчука, Кот, Кошка, Жеребец, Корова, Шьчавель (адырӡы аҟнытә), Трава, Пыреи. Агәаанагара ыҟоуп урҭ ахьыӡқәа аславианцәа рабшьҭрақәа ирымаз ртотемтә динхаҵарақәа рцәынхақәа ирыдҳәалоуп ҳәа.
Ажәа «цәгьақәа» ахәыҷы аҩысҭаацәеи, ачымазарақәеи, аԥсреи дырцәырыхьчоит ҳәа аславианцәа ирымаз агәрагара иадҳәалоу ахьыӡқәа : Гориаин, Немил, Некрас, Нелиуба, Неустрои, Злоба, Тугарин (туга – алахьеиқәҵара аҟнытә).
Агәыларатә жәларқәа ирыдҳәалоу ахьыӡқәа : Чудин (чудь ҳәа изышьҭоу финн-угортәи ажәлар рҟнытә, Карел, Татарин, Козарин (ахазарцәа ирыхьӡыз аҟнытә), Онтоман (аҭырқәцәа ирыхьӡыз – оттоманцәа аҟнытә). Ари агәыԥ иаҵанакуа ахьыӡқәа шцәырҵыз аҭоурых цқьа еилкаам: иҟалап, урҭ изыхьчо хьыӡқәа зар (агәылацәа ирмеисырц азы иҟаз адыррақәа) мамзаргьы азеиӷьашьаратәқәа (ахәыҷы зыхьӡ ихырҵаз акала диеиԥшхарц азы агәаҳәара аарԥшра); иҟалап, урҭ ахьыӡқәа еилаԥсоу аҭаацәарақәа ирыдҳәалазар.

Хыхь еиқәыԥхьаӡоу ахьыӡқәа аҭаацәаратә хьыӡқәа ирыҵаркуеит – даҽакала иуҳәозар, еизааигәоу аиуацәа рыҩныҵҟа ауаа ирыхьӡырҵоз ахьыӡқәа . Аха ауаҩы ихала иԥсҭазааратә мҩа данықәла, еиҳа иҭбаау асоциалтә гәыԥ даналагылалакь, уи ихьӡ шамахамзар даҽа хьӡык ала ихадырҭәаауан (зны-зынлагьы ирыԥсахуан). Ус еиԥш ҟалар алшон ауаҩы инхарҭатә ҭыԥ, мамзаргьы иусурҭатә ҭыԥ аниԥсахуазгьы. Ус еиԥш иҟоу, ауаажәларратә-бзазаратә ҟазшьа змоу ахьыӡқәа – ахьӡ ҷыдақәа (шәахә. Аҷыдатә хьыӡқәа ) реиуеиԥшымрала аҭаацәара аҩныҵҟатәи ахьыӡқәа раасҭа еиҳауп. Уи ус закәу аилкаара мариоуп: ахәыҷы иаасҭа, социалтә ҳасабла иактивтәу аду ахьӡ ҷыда иҭаразы амзызқәа акырӡа еиҳа ирацәаны иҟоуп. Ус еиԥш иҟоу ахьӡ ҷыдақәа реиҳараӡак рыхьӡҵара мзызс иамаз ашьақәыргылара залыршахом: урҭ иконкреттәу хҭыск иадҳәаланы ирыхьӡырҵон, хаз игоу мзызқәак ирҽыҵганы. Аха асоциалтә-бзазаратә хьыӡқәа рыбжьарагьы иалукаар алшоит гәыԥқәак: анапҟазарақәа ирыдҳәалоу (Шуба (Ахамы), Ложка (Амҳаҵә), Дуло (Ашәақьԥынҵа), Кузнец (Ажьиҩ), ауаҩы иуаажәларратә ҭагылазаашьа иадҳәалоу (Книазь (Аҭауад), Царевич(Аҳ иԥа), Барышник (Афеидауаҩ)), ахылҵшьҭра иадҳәалоу (Француз, Тула), ауаҩы ихатә ҟазшьа иадҳәалоу, зны-зынлагьы зҵакы еиҭаганы иҟоу ажәақәа рхархәарала еиҿкааны иаԥҵоу (Правда (Аиаша), Блоха(Аӡ), Ворона (Аҟәраан)), иара убас аҭеиҭԥш иадҳәалоу (Большои (Аду), Безнос (Аԥынҵада). Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа хкыла акырӡа ишеиуеиԥшымызгьы, урҭ зегьы неибеиԥшны аларҵәара бзиа рыманы иҟамызт. Зқьыла иҟаз урҭ ахьыӡқәа рҟнытә жәабақәак роуп инарҭбааны аларҵәара змаз ҳәа иԥхьаӡаз[2]. Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа абзазараҿы зехьынџьара ахархәара ахьрымаз аҟнытә ицәырҵит ирацәаны ихарҭәаау аформақәа – иркьаҿу, иеиҵатәны, ирԥшқа-ирхааны иҟаҵоу ахьыӡқәа . Иаҳҳәозар, ахьӡ Бык (Ацәа) иахылҿиааит аформа Бычко, Ждан (Азыԥшра) аҟнытә – Жданко, Кот(Ацгәы) – Коток, Пузо (Амгәацәа) - Пузеика, Смирнаиа (Иҭынчу) – Смириа уҳәа уб иҵегьы. Еиҳа аларҵәара змаз ахьыӡқәа ирыман ирхылҿиааз аформақәа хыԥхьаӡара рацәала: иаҳҳәозар, ашьаҭа- бел- аҟнытә еицырдыруа хьыӡқәа ны иҟоуп Бела, Белка, Белава, Белои, Белониа, Белиаи, Белиаш уҳәа егьырҭгьы – зегьы еицҵаны иуԥхьаӡозар, уи ашьаҭа иахылҿиааз 18 хьӡы ыҟоуп; ашьаҭа – сем – иахылҿиааз 33 хьӡы рдыруеит, Семаниа, Семеика, Семушка уахь иналаҵаны. Ажәытә шәҟәқәак ртекстқәа ранализ ишанарбаз ала, еиҵатәны иҟаҵаза ахьыӡқәа рформақәа зны-зынла аиуаратә еизыҟазаашьа зыршаҳаҭуаз ракәны иҟан: даҽакала иуҳәозар, Бычко зыхьӡыз ауаҩы Бык зыхьӡыз диԥазар, ма димаҭазар ҟалон. XIV - XV -тәи ашәышықәсақәа раан Урыстәыла ауаажәларратә ԥсҭазаараҿы ауахәама анырра еиҳа-еиҳа иазҳауа ианалага, ақьырсианра ҟалаанӡатәи, амырҭаҭратә хьыӡқәа - ахьӡ ҷыдақәа хәыҷы-хәыҷла рхархәара иаҟәыҵуа иалагеит. Аха урҭ абызшәа аҟнытә зынӡаск имыӡӡеит, хыԥхьаӡара рацәала аурыс жәлақәа рырҿиара шьаҭас иаиуит (аурыс жәлақәа рышьақәгылараҿы актәи аетап зҵазкуагьы XV ашәышықәса ауп) ). Ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа рыбжьара хазы иалкьны игылоуп аҳра зуаз Риуриковичаа рдинастиеи ҭауади-аамсҭеи ирыҵанакуеи рыхьыӡқәа . Урҭ алыркаауеит, избанзар шамахамзар рызегьы – ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоуп, урҭ ахьыӡқәа раԥҵаразы рхы иадырхәон ҵакыла иҳараку, амчреи, ахьӡи-аԥшеи, аибашьраҿы агәымшәареи ирдыргоу ажәақәа. Ус еиԥш иҟоу ахьыӡқәа иреиуоуп – Владимир, Иарослав, Изиаслав, Иарополк, Остромир, Свиатослав, Свиатополк, Виачеслав, Владислав, Всеволод уҳәа егьырҭгьы.Ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа рхыԥхьаӡара маҷуп, урҭ рхархәарагьы ԥкын, шамахамзар амчра знапаҿы иҟаз анапхгаҩцәеи, ҭауади-аамсҭеи рышьҭрақәа рҿы акәын иахьуԥылоз; Риуриковичаа рабиԥара цыԥхьаӡа аҿы ирыман ус еиԥш иҟаз рхатәы хьыӡқәа реизга. Урҭ ахьыӡқәа рҟнытә ԥыҭкгьы Аурыс иашахаҵаратә уахәама аканонтәра аназуз ашьҭахь ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара иалалеит; егьырҭ акыраамҭа иӡны иҟан, аха ХХ-тәи ашәышықәсазы дырҩегьых аурыс хьӡтәыжәар иалалеит. Ақьырсианра ҟалаанӡатәи Аурыс хьыӡқәа рҭоурыхтә аамҭа иаҵанакуеит ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы раԥхьаӡатәи ахьӡмԥсахқәа. Урҭгьы Риуриковичаа рдинастиа ауп изыдҳәалоу: урҭ ахьыӡқәа - Олег, Игор, Глеб, Ольга уҳәа егьырҭгьы. Урҭ зегьы иԥсахны иаагоуп скандинавтәи абызшәақәа рҟнытә, насгьы ҭауади-аамсҭеи ракәын изыхьӡырҵоз аҟнытә ахархәарагьы маҷны ирыман.

Урыстәыла ақьырсианра Византиантәи адкылара аурыс дгьыл аҿы ицәырнагеит ақьырсиантә Ӡаахра аҵас иузаҟәымҭхо иадҳәалаз, зынӡаск иҿыцыз, итәымыз ахьыӡқәа : ақьырсиантә традициа инақәыршәаны, аӡаахратә ҵас иацуп ауаҩы иҿыцу, ақьырсиантә хьӡы иҭара. Иӡаархуаз ахьӡ ҿыц ихҵара мҩаԥыргон амзатә минеиқәа ҳәа изышьҭаз, анцәаиашьапкратә шәҟәқәа инарықәыршәаны. Урҭ рҿы еихшаны ианырҵон ашықәс азы ауахәаматә маҵзураҿы аԥшьаҩы игәаларшәаратә мшы аан есымша имҩаԥыргоз уи иӡыргара иазкыз анцәаиашьапкрақәа. Ауахәаматә ҵас ишаҳәоз ала, иӡаархуаз ахәыҷы уи даниз, мамзаргьы данырнаҭуаз амш азы зӡыргара мҩаԥыргоз аԥшьаҩы ихьӡ ихырҵон. Амзатә минеиқәа рыхә ҳаракын, урҭ уахәама цыԥхьаӡагьы иҟаӡамызт; уи апроблема рыӡбон ауахәаматә ныҳәақәеи аԥшьаҩцәа ргәаларшәаратә мшқәеи иааркьаҿны изну амзарқәа, мамзаргьы аныҳәамзарқәа рышьақәыргылара ала. Амзатә минеиқәа – абырзен бызшәа аҟынтәи ажәытәтәи аурыс бызшәахьы еиҭагаз раԥхьатәи ашәҟәқәа ируакын. Аха ахьыӡқәа аурыс дгьыл ахь иқәнагалеит, шамахаӡамзар, аиҭагақәа рыла акәымкәа, ауаа итәымны ирыдыркылоз, урҭ шыҟаҵәҟьаз, атәым бызшәаҿы ирымаз шьҭыбжьыла; ахьыӡқәа рҵакы аурысцәа реиҳараҩӡак ирзеилкаауа иҟамызт, урҭ рлымҳа иаҳауаз мацарала акәын ишрыдыркылоз. Ас еиԥш иҟаз аҭагылазаашьа иахылҿиааит, ганкахьала, ақьырсиантә хьӡқәеи иқьырсиантәым ахьӡқәеи акыраамҭа реицыҟазаара (данырнаҭуаз ахьӡ ҿыц здызкылаз ауаҩы, абзазараҿы ԥыхьатәи, дқьырсианхаанӡа ихыз, изышьцылаз ихьӡ ала акәын ишиԥхьоз), даҽа ганкахьалагьы, ахьӡ ҿыцқәа активла ассимилиациа рзыруан. Уи зны-зынла аханатәтәи ахьыӡқәа акырӡа еиҭанакуан.

Ахьӡ ҿыцқәеи ажәытә хьӡқәеи реицыҟазаара

18-тәи ашәышықәсанӡа Урыстәыла зегьынџьара ақьырсиантә хьӡқәеи иқьырсиантәыми аамҭакала рхы еицадырхәон. Хәҭакахьала, уи зхылҿиаауаз аҭаацәа (еиҳаракгьы зышьҭра лаҟәыз) лассы-лассы ирмазҵааӡакәа рхәыҷқәа анырнаҭуаз, аныҳәамзар инадҳәаланы ахьӡ рырҭон. Абжьарашәышықәсатәи аустә шәҟәқәа рҿы иуԥылон, иаҳҳәозар, анхацәа рҭаацәарақәа рҿы қәрала еиҟарамыз ҩыџьа-хҩык ахшара еиԥшыз анаҭратә хьыӡқәа рыхьӡҵаны. XI—XIII ашәышықәсқәа рзтәи аминеиақәа рҿы ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара уамак ирацәамызт (400 раҟара ракәын иҟаз). Усҟан еиҳа еиуеиԥшымыз, иара убасгьы ахархәараҿы еиҳа иманшәалаз ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа -ахьӡ ҷыдақәа анаҭраан еиԥшу ахьыӡқәа зырҭаз ахәыҷқәа реиҩдырразы еиҳа алшара рырҭон. 15-16-тәи ашәышықәсақәа рзы ауаҩы ахьӡ иҭаратә модель ҩ-хьӡык рыла имҩаԥысуан: данырнаҭуаз ирҭоз ахьӡ(абжьааԥны уи иԥсахны, адаптациа азуны акәын рхы ишадырхәоз) иара убасгьы уи ихьӡҷыда ала. Иаҳҳәап: Трофимко Царь, Федка Книазеи, Карп Губа, Прокопи Горбун, Амвроси Ковиазин, Федка Большои, Сидорко Литвин. Ари ахьӡҵаратә модель инарҭбааны ахархәара аман ауаажәларратә шьҭрақәа зегьы рҿы. Ас еиԥш иҟаз ахьӡҵашьа ҿырԥшыс иаиур ҟалоит, ҭоурыхла ишьақәырӷәӷәоу Романоваа рабшьҭра, иара убас егьырҭ аамсҭеи-ҭауади рышьҭрақәа зхылҵыз Москватәи аамсҭа Андреи Кобыла, иара убасгьы уи иԥацәа рыхьыӡқәа . Урҭ рыбжьара иҟан – Семион Жеребец, Александр Иолка, Фиодор Кошка зыхьӡыз ауаа. Иара убасҵәҟьа ауп ауаа ахьыӡқәа шрырҭоз анапҟазацәа рыбжьараҿгьы: иаҳҳәозар, ашәҟәкьыԥхьра аԥшьгаҩ Иван Фиодоров лассы-лассы Иван Фиодор иԥа Москвитин ҳәа инапы аҵаиҩуан, уаҟа Фиодор иԥа аб ихьӡ акәын, Москвитин - иқьырсиантәым хьӡы-ҷыдан.

Еицырдыруа Остромир иевангелие (XI ашә. агәҭ.) аҿазҵаз Остромир иоуп, Добрыниа имаҭа, Вышата иабду, Путиата иабду иаб. Иара уи аамҭазы егьи имаҭа иԥа Иоанн ихьӡын, иаб – Константин. XI—XIV -тәи ашәышықәсақәа рзы Урыстәыла аиашахаҵаратә уахәама ароль есааира иазҳауан; уи зегь еидызкыло доуҳатә центрк аҳасабала иамаз анырра еиҳагьы иӷәӷәахеит аҭаҭар-монголтә қәылара ашьҭахь, иара убасгьы аурыс дгьылқәа афеодалқәа еиҟәшаны ианрымаз, уи иахҟьаны хыԥхьаӡара рацәала ҭауади-аамсҭеи рыбжьара аиҿагыларақәа, аибашьрақәа аныҟаз аамҭазы. XIV -тәи ашәышықәсазы излагаз аурыс дгьылқәа реизакра апроцесс Урыстәыла аполитикатәи ауаажәларратәи ԥсҭазаараҿы ауахәама ароль еиҳагьы арыӷәӷәара ашҟа икылнагеит. Уи иҟанаҵоз анырра абзоурала, хыԥхьаӡара рацәала аҭауадцәа, амчра знапаҿы иҟаз Риуриковичаа рдинастиа иахылҵыз ақьырсианра ҟалаанӡатәи рыхьыӡқәа есааира иаанрыжьуан, аполитикатә ԥсҭазаара рҽаладырхәуан лассы-лассы ианырнаҭуаз ирхырҵаз ахьыӡқәа рыла. Уи аганахьала иҿырԥшыгоу акакәны иҟоуп XII—XIV -тәи ашәышықәсқәа раантәи аурыс ҭауадцәа рыхьыӡқәа . Иаҳҳәап, киевтәи аҳ ду Иури Долгоруки (Иури – иԥсахны иҟаҵоу ақьырсиантә хьӡы Георги аҟнытә иаагоуп) ихшара ԥыҭҩык ашықәсынҵақәа рҿы ишырдыруа, ианырнаҭуаз ирхырҵаз ахьыӡқәа рыла ауп – Андреи Иури-иԥа Боголиубски, Иван Иури-иԥа, Михаил Иури-иԥа; усҟан урҭ рашьцәа ракәзар аҭоурых аҿы иаанхеит ақьырсианра ҟалаанӡатәи рыхьыӡқәа рыла – Всеволод Иури-иԥа Большое Гнездо (Аҵысҭра Ду) (инаҭратә хьӡы -Дмитри), Ростислав Иури-иԥа, Свиатослав Иури-иԥа. Всеволод Большое Гнездо иԥацәа иара убасгьы ашықәсынҵақәа рҿы иарбоуп еиуеиԥшым ахьыӡқәа рыла – иқьырсиантәуи ижәлартәуи. Убас, Свиатослав Всеволод-иԥа, анаҭраан Гавриил ҳәа зыхьӡҵаз, дырдыруан ихатә жәытәтәи урыс хьӡы ала, усҟан уи иашьцәа – Константин Всеволод-иԥеи Иури Всеволод-иԥеи рқьырсиантә хьыӡқәа рыла мацароуп ишазгәаҭоу[2]. Бориси Глеби, раԥхьатәи аурыс ԥшьаҩцәа. XIV - тәи ашәышықәса иатәу Новгородтәи аныха XI—XIV-тәи ашәышықәсақәа рзы аурыс жәытә хьыӡқәа ԥыҭк аиашахаҵаратә уахәама ажәахьӡынҵақәа ирнылеит. Урыстәыла аӡаахҩы Владимир Свиатослав-иԥа XIV-тәи ашәышықәса инаркны официалла апостол иаҟароу ԥшьаҩны ҳаҭыр иқәырҵоит (уи икульт еиҳагьы заа ишьақәгылеит); уи иԥа Иарослав Мудрыи (Иарослав Аҟәыӷа) формалла аԥшьаҩцәа рсиа данӡамызт, аха ус шакәызгьы уигьы ауахәамаҿы ҳаҭыр иқәҵан, дӡырган. Аҵыхәтәаны, Свиатополк Окаяанный (Агәнаҳа иаҵоу) иишьыз Владимир Аӡаахҩы иԥацәа Бориси Глеби Аурыс иашахаҵаратә уахәама иканонаркит, иара уиалагьы урҭ раԥхьатәи аурыс ԥшьаҩцәаны иҟалеит. Бориси (иҟалап, Борис иркьаҿу Борислав аҟнытә иаагазар) Глеби (Глеб – заа аскандинавтә бызшәақәа рҟнытә имԥсахуп) рыхьыӡқәа аӡаахраҿы – Романи Давиди, Иарослав Мудрыи (Аҟәыӷа) ихьӡ – Георги, Аӡаахҩы Владимир – Васили. Иара ус шакәызгьы аиашахаҵаратә уахәама арҭ аҭауадцәа раҳаҭырқәҵара шымҩаԥыргоз, ишӡырыргоз рқьырсиантә хьыӡқәа рыла акәымкәа, иуахәаматәым рыжәлартә хьыӡқәа рыла акәын. Аха арҭ аҿырԥшқәа азеиԥштә тенденциа иаҷыданы иҟоуп. Ауахәаматә мзар аҿы иарбаз ажәытә славиан хьыӡқәа зынӡа имаҷӡан – ажәытә аурыс ҭауад хьыӡқәа – Борис, Виачеслав, Мстислав, Ростислав, Свиатослав, Иарослав[с 2], — ауахәамаиҟанаҵоз ақәыӷәӷәара иахҟьаны, ажәытә аурыс хьыӡқәа реиҳараӡак рхархәара есааира иаҟәыҵуан. Риуриковичаа рышьҭра иатәыз аҭаацәарақәа рҿыҵәҟьагьы есааира мап рцәыркуан рхатәы династиатә традициатә хьыӡқәа , ауаажәларратә ԥсҭазаара аҿы мацара акәымкәа, рхатә ҭаацәарақәа рҿгьы есааира ақьырсиантә хьыӡқәа шьҭырхуан[2]. Иара убасгьы XIV—XVI ашәышықәсақәа рзы егьырҭ аҭауад ҭаацәарақәа рҿы ҩ-хьӡык рыҭаразы даҽа традициакгьы ыҟан: зны-зынла аԥшқа ирҭон «ииашоу ахьӡ» ҳәа изышьҭаз, даниз аҽны згәалашәара азгәарҭоз аԥшьаҩы ихьӡ. Аха уи харҭәаага хьӡын зегьы еицырдыруаз хьӡны иҟамызт, ауаҩы еиҳарак излаиԥхьоз даҽа хьӡык, ихадоу ахьӡ ҳәа иршьоз, данӡаархуаз ихьӡырҵоз, иҭаацәараҿы иара диаанӡагьы ахархәара змаз ахьӡ акәын. Иҳҳәап, аҳ иԥа Дмитри Углицки аҭауад хьӡы «Дмитри» ҳәа ихьӡҵан, иабшьҭра иатәыз Дмитри Донскои ихьӡала. Аха уи даниз жьҭаара 19 рзы аԥшьаҩ Уар имш ахьакәыз иабзоураны, аҷкәын иныҟәигон Уар ҳәа даҽа хьӡыкгьы. Тем не менее процесс вытеснения дохристианских имён растянулся на несколько веков; только к началу XVIII века они окончательно перестали использоваться как личные имена. Ю. А. Рылов в связи с этим отмечалАха иара ус ишыҟазгьы, ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа ахархәара аҟынтәи рықәҵра шәышықәсақәак аҭаххеит; XVIII –тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ауп урҭ, хатәы хьыӡқәа к раҳасабала, иахьакәзаалак рхархәара ианаҟәыҵыз. Уи инадҳәалны Иу.А. Рылов иазгәеиҭон: Лишь когда христианские имена «обросли» ассоциациями агиографического, культурного, фольклорного, исторического характера, обрели кдиминутивныеАқьырсиантә хьыӡқәа аԥшьаҩыратәи, акультуртә, афольклортә, иара убас аҭоурыхтә ҟазшьа змоу уҳәа ассоциациақәа рхыҵәаны, икьаҿу, еиҵатәны иҟоу аформақәа анаархәа, иаурыс хаҭақәаны ирыхәаԥшуа иалагеит. Усҟаниаилкаагатә хьӡы ахархәара аҭахымкәа , дара ажәлартә хьыӡқәа (имзартәқәам) аҷыдахьыӡқәа рыхкы аышҟа ииасит.

Ақьырсиантә хьыӡқәа реилазаашьа

Урыстәыла ақьырсианра анрыдыркыла ашьҭахь иалаҵәаз ахьӡ ҿыцқәа реилазаашьала акыр еиуеиԥшымызт. Урҭ ахьыӡқәа реиҳараӡак бырзен хьӡқәоуп, урҭ хатәы хьыӡқәа к раҳасабала Византиа ахархәара рыман (Александр, Герасим, Епистима, Епифани, Парфени; Анастасиа, Варвра, Евпраксиа, Фаина реиԥш иҟоу аурыс хьыӡқәа зхылҿиааз роуп). Иалыркаауеит алатин шьҭра змоу, иара убасгьы Византиа ахархәара змаз ахьыӡқәа гьы (Валери, Лавренти, Роман; Валентина, Руфина, Иустина) . Аҵыхәтәаны иҷыдоу ахьӡтә гәыԥ еиҿыркаауеит абиблиатә хьыӡқәа – ақьырсиантә традициаҿы ҳаҭыр зқәырҵоз аԥшьаҩыратә шәҟәы аперсонажцәа. Абиблиатә хьыӡқәа рҟнытә хыԥхьаӡарала зегь иреиҳауп Ажәытә Уасиаҭ аҿы иуԥыло ажәытәтәи ауриа хьыӡқәа (Елисеи, Иона, Михаил, Рувим, Анна, Дебора, Ревекка). Аҿыц Уасиаҭ аперсонажцәа рыхьыӡқәа – абырзен хьыӡқәа (Андреи, Лука, Пиотр, Филипп уҳәа егьырҭгьы), алатын хьыӡқәа (Марк, Павел) мамзаргьы арамеи хьыӡқәа (Варфоломеи, Фома) реиԥш иҟоу, иара убас ажәытәтәи ауриа хьыӡқәа (Мариа, Иисус, Иоанн,Иуда) ҳәа реиԥш иҟоу роуп. Ибырзентәым ахьыӡқәа ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы инанагаанӡа, Византиа активла ахархәара ахьрымаз иабзоураны, аеллинтәра иарнааланы иҟалон. Иара уи адагьы, ақьырсиантә хьыӡқәа зегьы аладатәи аславианқәа рбызшәақәа ирышьашәаланы ауп Урыстәыла ишықәнагалаз, избанзар урҭ ақьырсианра аԥхьа ирыдыркылахьан[1].

Аԥшьаҩцәа Меркури Кесариатәии Артеми Антиохтәии (Афон икыду афреска, 1290-1310) – ауахәама ҳаҭыр зықәнаҵо ақьырсиантә шьаҳиҭцәа; урҭ рыхьыӡқәа  лабҿаба ирныԥшуеит амырҭаҭра иатәу анцәақәа рыхьӡқәеи дареи ирымоу аимадара.

Аҿыц хьыӡқәа ишиашоу ақьырсианра ишадҳәалоугьы, урҭ ахьыӡқәа реиҳарак ани ма ари аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа иахьыртәу аамҷыдарахаз, ақьырсианра ҷыдала иаҟазшьарбагоу да́ҽакы рымам. Уимоу урҭ рахьтә имаҷӡам антикатә мырҭаҭра аныҩбжьы зхыубаало ахьыӡқәа ркатегориа иаҵанакуагьы маҷымкәа: Аполлон, Аполлони, Аполлинари (Аполллон икульт иадҳәалоу); Артиом (Артемида лыхьӡ аҟынтәи); Венери (Венера лыхьӡ аҟынтәи); Диониси, Денис (Дионис ихьӡ аҟынтәи); Димитриан, Дмитри («Деметр ишҟа иаҵанакуа»); Март, Мартиан, Мартин, Мартиниан (Маркс ихьӡала иҟоу) [1]. Антикатә культқәа рышьҭақәа уаҩы ибаратәы иҟоуп зетимологиа уиаҟара лабҿаба иаартны иҟам егьырҭ ахьыӡқәа рҿгьы. Антикатә нцәахәқәа зегь рахьтә хьӡы мацарак змаз аӡәгьы дыҟамызт, антикатә аамҭазы инарҭбааны ахархәара аан анцәахәқәа рыхьӡ иадкыланы хыԥхьаӡара рацәала уи анцәа дҳаразкуаз, ихьӡ-иԥша ӡырызгоз аепитетқәа (ахьӡ-аԥша аргара иадҳәалоу ахьыӡқәа : Зевс – «афы зыцырҟьоу», Афина – «аты бла зхоу»; Ианус – ҩ-хаҿык змоу) иара убасгьы адинхаҵаратә ныҳәақәа раан рхы иадырхәоз акульттә хьыӡқәа . Анцәахәқәа иҳәаақәҵоу атрибутқәа ирымадан: иаҳҳәап. Гера, иара убас егьырҭ анцәахәы ҳәсақәа – адиадема («стефанос») иадҳәалан. Зегь реиҳа аепитетқәеи акульттә хьӡқәеи змаз Зевс иакәын; урҭ рыбжьара иҟан Аристархос («инареиӷьу+ аҳра аура), Басилеиос («аҳтә, аҳәынҭқартә»), Георгиос («ацәаӷәаҩы»), Иринеос («иҭынчтәу»), Макариос («насыԥ змоу», «жәҩангәашәԥхьара збаз», Никефорос (« Аиааира згаз»), Панкратес (ӡегь зымчу»). Марс изку аепитетқәа – Валериус («згәы зҩыдоу, иӷәӷәоу») Виктор («аиааира згаз»), Модестус («ахӡырымга»), Феликс («насыԥ змоу», иманшәалоу»). Афродита илызкыз аепитетқәа рыбжьара иҟоуп - Маргаритес («абырлаш»), Пелагос («амшынтә»). Епитетқәак иаразнак ала даҽа нцәахәқәакгьы ирызкын% ус иҟоу иреиуоуп Августус («идуу, иԥшьоу»), Максимус («идуӡӡоу»). Иаагоу аҿырԥшқәа рҿы иаармарианы иумбар залшом – Степан, Аристарх, Васили, Иринеи, Никифор, Валери, Модест, Маргарита, Пелагеиа, Мақсим уҳәа егьырҭ ахьыӡқәа гьы рызхьақәыԥшқәа[5]. Хаҭала абырзентә, мамзаргьы аримтә нцәахәқәа рыхьыӡқәа мацара ракәӡам ақьырсиантә хьыӡқәа рҿы «зышьҭа» аанзыжьыз; иҟоуп зышьаҭа егьырҭ адинхаҵарақәа рмырҭаҭратә нцәахәқәа рҟнытә иаауа ақьырсиантә хьыӡқәа гьы. Ахьӡ Таисиа шьақәгылоупабырзентә фраза «та Исос», даҽакала иуҳәозар, «Исида илтәу» ажәытә Египеттәи анцәахәы лҟынтәи. Уи лыхьӡ убоит ахьӡ Исидор (ианоурысха –Сидор – ашҟа ииасыз) аҿы [6]. Ақьырсианраҿы ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа акыраамҭа рнышәара иаанагоз, инеизакны уаанӡа иҟаз ауаажәларра, акультура мап рацәкра аҭыԥан, урҭ ахьыӡқәа еиҭаԥсахны, еиҭаԥҵаны,аинтерпретациа ҿыц рзуны рыҟаҵара акәын. Римтәи аимпериаҿы анцәақәа репитетқәа хатәы хьыӡқәа к раҳасабала рхы иадырхәон, ақьырсианра анышьақәгылоз I - IV ашәышықәсақәа раан урҭ аларҵәара змаз абжьааԥнытәи ауаа ирыхьыӡқәа ны иҟан. Уи аамҭазы ари адинхаҵара аҳәынҭқарра аганахьала икыдцаланы ирыман, уи ахатәы культура иатәыз аформақәа аиура иаҿын.Уи аҭагылазаашьа инадҳәаланы, аилкаара зынӡа имариоуп ақьырсианра ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа ныҟәызгоз раԥхьатәи ақьырсиантә шьаҳитцәа ахьракәыз. Убри азоуп амартирологиа ашьақәыргылареи аԥшьаҩцәа рыԥсҭазаара иазкыз адыррақәа ранҵареи атрациа анышьақәгыла, антикатә хьыӡқәа ақьырсиантә хьыӡқәа ҳәа изанырҵаз[5] и, иара уи аахысгьы урҭ раныхра, мамзаргьы рыԥсахра иадҳәалоу иарбанзаалак зҵаарак цәырымҵыц. .Ақьырсиантә хьыӡқәа ԥыҭк ажәытәӡатәи римтәи ихатәу, мамзаргьы ишьҭратәу ахьыӡқәа рҟынтәи иаауеит, ус иҟоу иреиуоуп: Марк, Павел, Иули. Римтәи, иара убас Византиатәи аимпериақәа ирылан хыԥхьаӡара рацәала ажәларқәа. Убри азы ақьырсиантә хьыӡқәа реилазаараҿы иҟоуп арамеитә, аперсидтә, акопттә бызшәақәа рҟнытә иаауа ахьыӡқәа . Иаҳҳәозар, ахьӡ Панфути – ажәытәтәи Египет (акопттә бызшәа) аҟынтәи иаауеит - pa-ph-nuti' «Анцәа иитәу», Варлаам – ахалдеитә «бар-лахам» («аԥа+ача, ашәпара, анцәа»), Варсонофи – арамеитә «бар сунуфу» («аԥа+аибашьҩы, мамзаргьы аибашьратә гәыԥ»). Ас еиԥш иҟоу ахьыӡқәа ауаа хархьқәа рыбжьара аларҵәара змаз хьыӡқәа н, урҭ ақьырсиантә хьыӡқәа рахь иԥхьаӡахеит хыхь зыӡбахә ҳҳәаз абырзентәи аримтәи хьыӡқәа реиԥшҵәҟьа.

Ахьӡ Христофор ишыҟаҵәҟьоу ажәа-жәала аилыркаара аман (еиҳаракгьы Мраҭашәара): ишырыԥхьаӡоз ала аԥшьаҩы Христофор Христос хәыҷы аӡы дыригеит.

Хыхь ҳазлацәажәоз амзызқәа ирыхҟьаны, хаҭалатәи ақьырсиантә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара уамак ирацәаӡам;; урҭ рахьтә ԥыҭк теофортә ҳасабла еиҿкаауп, даҽакала иуҳәозар, акомпонент [фео]- («Анцәа») алаҵарала: иаҳҳәап, абырзен хьӡы Феофилакт («анцәа иихьчо»), Феодоси («Анцәа имҭа») уҳәа убас егьырҭгьы. Егьырҭ ирыҵаркуан иидеалтәу ақьырсиан уаҩы ихатәы ҟазшьақәа раарԥшра: Григори («илах-ҿыху, ицәам»), Христофор («Христос дышьҭыхны дызку»), Христодул («Христос итәы»), Пимен («ахьча», еиҭагоу аҵакала, «апап», «арҵаҩы», «абжьгаҩ»), Евсеви («идинҵасу»), Евлоги («ажәа бзиа зҳәоу») уҳәа убас егьырҭгьы. Антропонимқәа ҟазшьа ҷыдарас ирымоуп аханатәтәи аҵакы амадара ирласны арӡра, мамзаргьы аетимологиа арцәара, ма архьысҳара. Убри азы Византиа «амырҭаҭратә» хьыӡқәа урҭ имырҭаҭратәқәоуп ҳәа ирыдыркылаӡомызт; хадарас иҟаз уаанӡатәи антропонимикатә аҟынӡа иҟаз (аетимологиатә) аҵакы акәӡамызт – анцәахәы аепитет, мамзаргьы хьӡы-ԥша змаз ашьҭратә хьӡы, ма аҟазшьа аҷыдарак. Ихадаз, антропонимика аҟынтәи анаҩс иҟаз акәын: ақьырсиан ԥшьаҩы ихьӡ, мамзаргьы ақьырсиантә идеиак. Насгьы аетимологиатә еимадарақәагьы ыӡуан, ахьӡ даҽа бызшәак ахь ианыиасуаз урҭ аималарақәа ҿахҵәон. Убас, ажәытә славиан бызшәа иаднакылаз, ани ма ари аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа ҵакыс измаз ақьырсиантә хьыӡқәа , арккара змамыз ахархь уаа рыбжьара рҵакы еилкаамкәа иаанхон. Уи изыҳәан ауп ажәлар рыгәҭаны инарҭбааны аларҵәара зрымаз «ицәажәоз» ахьыӡқәа , ахьӡ-ҷыдақәа. Хәҭакахьала уи иҳаилнаркаауеит ахьыӡқәа реиҳараӡак аханатәтәи абырзентә хьыӡқәа ирзааигәаны изымԥсахыз, хә-хьӡы заҵәык роуп калька ҳасабла еиҭагаз: Пистис, Еллис, Агапе, Леон, Синеси – урҭ ирылхын: Вера, Надежда, Лиубов, Лев, Разумник. Аетимологиатә еимадарақәа рцәыӡра иахҟьаны ҳаамҭазы ахьыӡқәа ԥыҭк аханатәтәи рҵакы ашьақәыргылара злалыршахо гәаанагарала мацара ауп. Абасала, иқьырсианхаз ахьыӡқәа реиҳараӡак ақьырсианра ҟалаанӡа ицәырҵхьан (иаҳҳәап, ахьӡ Александр уԥылоит Гомер иҿы (( ҳера ҟалаанӡа VIII ашәышықәса ) Парис ихьӡырҳәагатә хьӡык аҳасабала[5]). Урҭ адинхаҵара ҿыц иаднакылеит, аинтерпретациа азуны, иара иатәнатәит. Иара уи алагьы ҳаамҭақәа рҟнынӡа еиқәырханы иаанагеит, адинхаҵаратә культура иахәҭакынгьы иҟанаҵеит. Уи культурак ашьаҭа аҟны иҿыцу да́ҽа культурак аҟалара аазырԥшуа, урҭ реиҭныԥсахлара зныԥшуа аобиективла имҩаԥысуа ҭоурыхтә процессуп.

Ахацәеи аҳәсеи рыхьыӡқәа реизышәара

Аурыс хьыӡқәа аҭоурыхтә перспективаҿы уанрыхәаԥшуа, иумбар залшом ахьыӡқәа реиҳарак – ахацәа ртәқәа шракәу. Убас, Н.М.Тупиков иҭижьыз «Ажәытәтәи аурыс хатәы хьыӡқәа ржәар» аҿы иазгәаҭоуп 5300 хацәа хьӡқәеи 50 рҟынӡа аҳәса хьӡқәеи; XIII -тәи ашәышықәса иатәу аныҳәамзар аҿы иҟоуп 330 рҟынӡа ахацәа хьӡқәеи 64 аҳәса хьӡқәеи; 1891 шықәсазтәи амзажәар аҿы иҟан 900 ахацәа хьӡқәеи 250 аҳәса хьӡқәеи. Ас еиԥш еиҟарамкәа ахьыӡқәа реихшара, зегь раԥхьаӡа иргыланы, изыдҳәалаз итрадициатәу апатриархалтә уаажәларраҿы ахацәеи аҳәсеи иааныркылоз асоциалтә роль ауп. Адәахьтәи асоциалтә активра зегьы – анхамҩатә усқәа рымҩаԥгара, ахәҳахәҭра, аиқәышаҳаҭрақәа рыбжьаҵара, аиуристтә актқәа реиқәыршәара уҳәа убас егьырҭгьты – хадаратәла ахаҵа иакәын изусыз, аԥҳәыс лакәзар, шамахамзар аҩны аҩныҵҟатәи аусқәа ракәын лнапы злакыз. Уи инашьашәаланы, адокументқәа рҿы ианҵаны, ақьырсианра ҟалаанӡатәи ажәытә аурыс хьыӡқәа рыбжьара иарбоу аиҳарак ахацәа хьыӡқәа роуп. Ус еиԥш иҟоу амзызқәа роуп агионимқәа (аԥшьацәа рыхьыӡқәа ) рыбжьара ахацәа хьыӡқәа еиҳа иахьырацәоу зыхҟьазгьы. Традициала ахацәа рсоциалтә активра аиҳазаара цәырҵуан ақьырсианра иазықәԥоз рыбжьарагьы: уи алагьы ауахәама заҳаҭыр абоз ахацәа - ақьырсианра аларҵәаҩцәа, адин азықәԥаҩцәа –рхыԥхьаӡара акырӡа еиҳан аҳәса рхыԥхьаӡара аасҭа.

Аҭагылазаашьа аҽаԥсахит Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь. Ахьӡ алхраҿы иҟаз аԥкрақәа раҟәыхреи, иара убасҵәҟьа аҳәса ремансипациеи, урҭ рсоциалтә активра аизҳареи ирыбзоураны, аурыс ԥҳәыстә хьыӡқәа рхыԥхьаӡара акырӡа иазҳаит. Аҳәса хьыӡқәа рхыԥхьаӡара иацызҵо хыҵхырҭаны иҟан уаанӡа хыхь иазгәаҭаз ахьӡ ҿыцқәа рымԥсахрақәеи рыҟаҵареи, аҳәса хьыӡқәа итрадициатәу ахаҵа хьыӡқәа рҟынтәи рыҟаҵарагьы уахь иналаҵаны.

1960-1980-тәи ашықәсқәа инадыркны ҳаамҭазтәи аизыҟазаараҿы зегь реиҳа ахархәара змоу ахьыӡқәа рыбжьара ахацәеи аҳәсеи инеиҿырԥшшәа реиҟарара ашҟа атенденциа шнеиуа уаҩы ибартә иҟоуп, ахацәа хьыӡқәа маҷк аҟара ишеиҳаугьы. Убас, «РСФСР ажәларқәа рхатәы хьыӡқәа реилыркаага» (М.,1987) аҟны аурыс хьыӡқәа рсиаҿы ахацәа хьыӡқәа – 316 ыҟоуп, аҳәса хьыӡқәа – 180; С.Г. Бархударов иредакциала иҭыжьу «Аурыс бызшәа аорфографиатә жәар» (М., 1965) аҿы реизыҟашьа 362-и 185-и ҳәа иҟоуп; А.А.Угриумов ишәҟәы «Аурыс хьыӡқәа» рҿы (Вологда, 1970) – 246-и 153-и.

Ахьӡ ҿыцқәа ассимилиациа рзура

Ажәытәтәи аурыс бызшәа ахархәарала ахьӡ ҿыцқәа ассимилиациарзура хацыркын Урыстәыла ақьырсиантәра ианналага нахысҵәҟьа. Акрызҵазкуа акоуп, ажәытәтәи аурыс уахәаматә шәҟәқәа рзы аханатә иҟазшьарбаганы иахьыҟаз ари ма ани ахьыӡқәа иҳәаақәҵоу рвариантқәа рыҩра, еиуеиԥшым ҵакыла рызнеира, урҭ рыҩраҿы агхақәа рыҟаҵара. Урыстәыла абжьарашәышықәсазтәи аамҭақәа раан иҟаӡамызт знык ишьақәырӷәӷәаны асиақәа зегьы рзы ихымԥадатәины иҟаз ахьыӡқәа : аныҳәамзарқәа иааҟәымҵӡакәа аредақциа рзыруан, ихадырҭәаауан, хкыла-хкыла ирыԥсахуан, убри азы еиуеиԥшым аныхабаақәа руахәаматә шәҟәқәа рҿы ԥшьаҩык ихьӡ анҵашьа еиԥшымзар ҟалон.

Аԥшьаҩы Климент Охридтәи: аболгартә ныхачаԥаҿы уи ихьӡ ануп (абырзен нбанқәа рыла) – «Климис» ҳәа уигьы ԥсахны.

Абырзентә хыҵхырҭақәа ирыдкыланы урыхәаԥшуазар, XI—XII -тәи ашәышықәсақәа ирыҵаркуа ажәытәтәи аурыс заатәи анапылаҩырақәа ахьыӡқәа уажәшьҭа иԥсахны ишьақәдырӷәӷәоит. Убас, Екатерина, Нестор, Дамиан, Киприан, Даниил ҳәа иҟоу ахьыӡқәа рцынхәрас усҟантәи аамҭазтәи ауахәаматә шәҟәқәа рҿы иуԥылоит ахьыӡқәа Катерина, Нестер, Демьџн, Куприџн, Данил. Хәҭакахьала, уи ҵаҵӷәыс иамоу – Урыстәыла аныҳәатә мзарқәа реиқәыршәареи ауахәаматә шәҟәқәа реиҭанҵареи знапы алакыз абырзенцәа рымацара ракәымкәа, шьҭрала аладатәи асалавианцәа ирыҵаркуазгьы аҿын. Урҭ рзы ассимилиациа зызуз атәым хьыӡқәа рславиантә ҳәашьа еиҳа адкылара мариан. Ахьыӡқәа рыларҵәареи урҭ ажәлар ҿырҳәала рҳәарала ассимилиациа рзуреи аамҭакала еицымҩаԥысуан. Ахьӡ ҿыцқәа ажәытәтәи аурыс бызшәаҿы агәынкылара мҩаԥысуан абжьыҟа шьҭыбжьқәеи ацыбжьыҟа шьҭыбжьқәеи рҭыԥқәа реиҭныԥсахлара ала, убас абжьтәы еилазаарақәа аурыс бызшәа аҷыдарақәа еиҳа ирышьашәалаз мҩала рыԥсахрала, иара убасгьы икьаҿу, иеиҵатәны иҟаҵоу, ирхаау- ирыԥшқоу аформақәа рырҿиарала[8].

Аҳкәажә ду Софиа Витовт-иԥҳа лҳаҭгәын  аҿы ианҵоу аҩыра - «Софиа» ҳәа акәымкәа: «Софиа инока» ҳәа ауп ишаҳәо  (1453 шықәса).

Ахьӡ ҿыцқәа аурыс бызшәаҿы изықәшәоз аԥсахрақәа акырӡа ирацәоушәа уаҩы ишибогьы, урҭ зегьы зыдҳәалаз, аурыс фонетика аҷыдара иахылҿиаауаз принципк акәын. Убас, инеиԥынкыланы имԥсахны иаагаз ахьыӡқәа рҿы иаԥырыргон ҩ-бжьыҟак, хы-бжьыҟак реихаршалара: Иоаким Аким ашҟа ииасуан; Иулианиа → Улиана; Даниил → Данил, Данила; Иоанн → Иван; Феодор → Фёдор; Феофан → Фофан; Емилиан → Емелиан; Валериан → Валерьян; Иеремия → Еремеи; Диомид → Демид; Симеон → Семион. Уи еиԥшу ахьӡ адаптациа азыҟаҵара акәны иҟалеит, ажәа ацыратә хыԥхьаӡара аркьаҿра хықәкыс иҟаҵаны, абжьыҟа нбанла иалаго ахьыӡқәа , рҿахҵәара: Елизавета → Лизавета; Екатерина → Катерина; Анастасиа→ Настасиа; Иларион → Ларион; Афиноген → Финоген; Иувенали → Венали. Абжьааԥны ас еиԥш иҟаз аркьаҿрақәа зықәшәоз уамак иауз, ацырарацәа змаз ахьыӡқәа ракәын. Аха урҭ рымацарагьы ракәмызт: иаҳҳәозар, Агафон → Гапон, Исидор → Сидор. Зны-зынла абжьыҟақәа ашьаҭа аҩныҵҟа ианыӡуазгьы ыҟан, ахьӡ еиҳа икьаҿу аформа аҟалара иацхраауан: Димитри → Дмитри; Доримедонт → Дормедонт; Серапион → Серпион; Параскева → Прасковиа. Иазгәаҭоуп иара убасгьы алагамҭазтәи абжьыҟақәа рыԥсахра: Елена → Алиона, Олиона; Ирина → Арина, Орина; Евсеи → Авсеи; Онисим → Анисим; Зосима → Изосим. Аха абжьыҟақәа ахьӡ алагамҭаҿы мацара акәӡамызт иахьырыԥсахуаз: Мартин → Мартын; Геласи → Галаси; Матрона → Матриона; Вукол → Викул, Викула; Киприан → Куприан; Меланиа → Маланиа; Артамон → Артемон.

 Даҽа ҭагылазаашьак ыҟан ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа раан. Аханатә урҭ (аҩбатәи ацыбжьыҟақәа) ахьӡ аҟнытә зынӡаск иӡуан: Архипп → Архип; Филипп → Филип; Кирилл → Кирил; Аввакум → Абакум. Аха анаҩс, уажәшьҭа  XVIII—XIX  - тәи ашәышықәсақәа рзы Мраҭашәаратәи Европа абызшәақәа рымԥсахрақәа раан (ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа рхархәара аганахьала ирымаз аҷыдарақәа (иаҿшә.: -анем. Offizier, афр. brillant)  рнырра иабзоураны, апроцесс хынҳәуа иалагеит. Ацыбжьыҟақәа ҩынтәны иҟало иалагеит, урҭ аханатә иахьыҟамыз ахьыӡқәа  рҿгьы: Иларион → Илларион; Сава → Савва; Елисеи → Елиссе; Маркел → Маркелл[8].

Атәым хьыӡқәа ассимилиациа рзураан иҟазшьарбаган иҟан ацыбжьыҟақәа рҭыԥқәа реиҭныԥсахлара, еиццо ҩ-цыбжьыҟак рахьтә акы абжьшәара, мамзаргьы цыбжьыҟак даҽакала аԥсахра. Абасала акәын имԥсахны иаагаз ахьӡ аурыс бызшәа афонетика ишашьадыршәалоз: Флор – Фрол; Садок – Садко; Парфион – Панфиор; Евдокиа – Авдотиа; Антонина – Антонида; Евстафи – Астахи, Остап; Гликериа – Лукериа; Георги – Егори, Егор; Авксенти – Аксенти, Аксион; Иосиф – Осип; Косма – Кузьма; Мефоди – Неходи, Нефиод. Хьыӡқәа к рҟны ацыбжьыҟа шьҭыбжьы ацлон, еихаршало ахьыӡқәа рмодель ала: Адриан – Андриан – ахьӡ Андреи амодель ала. Аҭыԥ аман ахьыӡқәа икьаҿу формала реиҿкааразы иӷәӷәаны рҿахҵәара: Аполлинариа – Полина; Климент – Клим; Пантелеимон – Пантелеи; Андроник – Андрон. Хьыӡқәа кгьы ирықәшәон еиуеиԥшым аформақәа рыла комплексла аԥсахрақәа, уи иахҟьаны аханатәтәи ахьӡ узымдырыртә аҟынӡа аԥсахра ақәшәон: Георги – Иури; Феофилакт – Филат; Агриппина –Аграфена; Хрисанф –Кирсан; Ермолаи –Ермак; Леонида - Нелида.

Ферапонттәи аберҭыԥ аҟнытә асинодик (агәалашәагатә шәҟәы).  Дионисиа рышьҭра иазку анҵамҭақәа (XVII-тәи ашәышықәса) алшара ҳарҭоит хыԥхьаӡара рацәала аурыс хьыӡқәа  рҩышьа авариантқәа рыхәаԥшра. 
   Ахьыӡқәа  ржәлартә формақәа маҷымкәа еиҿкаан аурыс  хацәа рыхьыӡқәа  рҿы типра зуа асуффиксқәа – ий, ей рыцхыраарала (ақәыӷәӷәара аныҟам абжьааԥны – ий: Виталий; ақәыӷәӷәара аныҟоу – ей: Андрей). Асуффиксқәа  рыцлон аханатә инаркны урҭ змамыз ахьыӡқәа : Марес – Маресий; Харитон → Харитоний; Климент → Климентий; Ефрем → Ефремий; Тарас → Тарасий. Аха иҟан уи иаҿагылаз, зынӡа даҽа процесскгьы; асуффиксқәа аханатә измаз имԥсаху ахьыӡқәа а анҿахырҵәоз: Власий → Влас; Дионисий → Денис; Елисей → Елис; Евгений → Евген; Макарий → Макар; Антоний → Антон; Игнатий → Игнат; Кондратий → Кондрат. Ус еиԥш иҟоу аодель ала  атрансформациа рзыруан ажәытәтәи ауриатә шьаҭа зманы - ия  ала инҵәоз ахацәа хьыӡқәа : Анания → Ананий → Анан, Захария → Захарий → Захар. 
Иԥсахыз ахьыӡқәа  – ий ҳәа инҵәоз акыр рҿы лассы-лассы ақәыӷәӷәара аҭыԥ аҽаԥсахуан, усҟан асуффиксгьы ԥсаххон, иара уиалагьы  ахьыӡқәа  рформа  ҿыцқәа  еиҿкаахон: Се́ргии → Серге́и; Але́ксии → Алексе́и; Го́рдии → Горде́и; Васи́лии → Васи́ле́и; Мо́кии →  Мо́кеи. Иара убасгьы ахьӡ ашьаҭа цырак ала и́ахҵәаны ианыҟоу: Корни́лии → Корне́и, Евсе́вии → Евсе́и). Убасҵәҟьа еиԥш иҟаз апроцессқәа мҩаԥысуан аԥҳәыс хьыӡқәа  акыр рҿгьы: Кла́вдиа → Клавде́иа; Зино́виа → Зинове́иа; Патри́киа → Патрике́иа; Пела́гиа → Пелаге́иа.

Ахьыӡқәа ассимилиациа рзура даҽакалагьы имҩаԥысуан – ахаҵа хьӡы анҵәамҭаҿы анбан л ыҟазар, ашьҭыбжь о ацҵарала: (ашьҭыбжь о – а ацынхәрас иахьырҳәоз адиалектқәа рҿы), мамзаргьы – а (а рхы иахьадырхәоз адиалектқәа рҿы): : Михаил → Михайло, Михайла; Гавриил → Гаврило, Гаврила; Даниил → Данило, Данила; Кирилл → Кирило, Кирила. Цырарацәала ируадаҩыз, еиццоз ҩ-бжьыҟак змаз, иҳаракыз, ныҳәак иаҩызаз аханатәтәи ахьыӡқәа ибзианы ирнаалон аиашахаҵаратә анцәа иашьапкрақәа раан, ашәаҵас иҳәо, имҩаԥыргоз аныҳәарақәа. Аха урҭ ахьыӡқәа иахьеи-уахеи абзазаратә ԥсҭазаараҿы рхархәара уамак иманшәаламызт. Убри азы аурыс бызшәаҿы ақьырсиантә хьыӡқәа ассимилиациа рзура апроцесс хадаратәла ишымҩаԥысуаз зышьҭыбжь аенергиа алубаауаз, иӷәӷәоу, иркьаҿу ахьыӡқәа реиҿкаара амҩала акәын. Географ и топонимист В. В. Григорьев, обращавшийся к вопросам русской народной ономастики, отмечал: XIX -тәи ашәышықәса иаҵанакуаз агеографиа ҭҵааҩы, атопонимист, аурыс жәлартә ономастика азҵаарақәа ирызхьаԥшуаз В.В.Григориев иазгәеиҭон: Иахьа иҳамоу аҵарадырра аганахьа ала ҳабацәа урҭ рабацәа усҟантәи русура ҳахәаԥшыр, азныказы, ишԥа бнеикқәаз, изакәытә гаӡароузеи, ихшыҩдароузеи изҿыз ҳәа ҳгәы иаанагар ауеит уи <…>Аха уи аамҭазы уи ус иҟам <…> Ҳҽазҿлымҳатәны уи аус ҳахәаԥшыр, иҳамбар злшом, уи зынӡасгьы иҟыбҭәаны иҟаҵоу ак шакәым; уи моу зынӡаскгьы гаӡара злам, џьара-џьарагьы асахьаркыратә ҟазшьа змоу, еснагь исистематәу усуп. Ҩашьара ақәмызт, иҳәаақәызҵо акакәны иҟан ажәлар рҿырҳәартә традициақәа рнырра, уи, уи иамаз анырра ауахәаматә хьӡынҵақәа рҿгьы иазгәаҭоуп. XIV -тәи ашәышықәсақәа рзы хыԥхьаӡара рацәала ахьыӡқәа шьақәгылеит уи нахыс ԥсахра змауз рформақәа рыла. Ассимилиациа зызуз ахьыӡқәа ԥыҭк анаҩс уи ироуз аформа хадаратәны иҟалеит.Урҭ документ ҳасабла ишьақәырӷәӷәахеит, илитературатә нормақәоуп ҳәа иазхарҵеит.; егьырҭ анаҩс аҭыԥ змаз аҭоурыхтә процессқәа рымчала ицәажәартәу, абаша бызшәа иатәу аформақәа рышҟа ииасит.

Ахьыӡқәа рформақәа ажәлартәқәа, алитературатәқәа, ауахәаматәқәа ҳәа реиҩшара

XVII -тәи ашәышықәсазы еилыкка ишьақәгылеит дара-дара ҵакыла еиҿагылоз ахьӡтә гәыԥқәа хԥа: ажәлартә(ацәажәаратә), алитературатә, ауахәаматә. Уи апроцесс азы зымҽхак ӷәӷәоу катализаторны иҟалеит 1650-1660-тәи ашықәсқәа рзы апатриарх Никон иҟаиҵаз ауахәаматә реформа. Уи ареформа ахырхарҭақәа ируакны иҟан ажәытәтәи ауахәаматә шәҟәқәа рыриашара. Урҭ ашәҟәқәа рҿы, зны-зынлагьы зквалификациа рацәак иҳаракымыз абжьарашәышықәсатәи аписарцәа рнапала иҟаҵаз ирацәаӡаны ахҩылаарақәа ирыхҟьаны ирацәаӡан еилкаамыз аҭыԥқәа, агхақәа, еиуеиԥшым аҵакеивгарақәа. Урҭқәа зегь ирыхҟьаны еиуеиԥшым аурыс еипархьиақәа рҿы анцәа иашьапкра еиԥшымкәа имҩаԥыргон. Апатриарх Никон хықәкыс ишьҭихит анцәа имҵаныҳәара зегьынџьара еиԥшны аҟаҵара, аминеиақәеи, аныҳәамзарқәеи уахь иналаҵаны, анцәа иашьапкратә шәҟәқәа рҿы иҟоу агхақәа рыриашара. Уи азы абырзентә аоригиналқәа рҟнытә иалагеит иҿыцны аурысшәахь аиҭагарақәа; Никон иҟаиҵаз адҵала, раԥхьатәи ириашаны иҟаҵоу ашәҟәқәа 1654 шықәсазы иҭыжьын.

Апатриарх Никон ипортреҭ (1660-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы)

Аха аиҭагарақәа аамҭакала изалыршахомыз, насгьы урҭ еиҭаргон еиуеиԥшым аҭыԥқәа рҿы, еиуеиԥшым аквалификациа змаз ауаа. Ари аусураҿы рлагамҭа акраҵанакуан Алада-Мраҭашәаратәи Урыстәыла инхоз ауахәаматә усзуҩцәа: урҭ ааԥхьара рырҭон, избанзар усҟантәи аамҭазы Аурыс ҳәынҭқарраҿы, аҵарадырра аҩаӡара ахьыԥсыҽыз иахҟьаны, аспециалистцәа рызхомызт. Зны-зынла ари аусура иадрыԥхьалон абырзен бызшәа ҿырҳәалатәи атрадициақәа ззымдыруаз ауаагьы; ахьӡ атранскрипциа азураан урҭ хырхырҭас ирымаз уи ахьӡ аҳәашьа акәӡамызт, аҩышьа акәын (хьыӡқәа к рҿы иҟаҵаз агхақәагьы ус еиԥш иҟаз азнеишьа иахҟьақәаз роуп). Арҭ аҭагылазаашьақәа зегьы ирхылҿиааны, ауахәамаҿы ахархәаразы иҿыцны иаларгалоз «ириашаны иҟаҵаз» ахьыӡқәа ҩыралагьы ҳәашьалагьы абырзен бызшәа аасҭа, Киевтәи атрадициақәа еиҳа ирзааигәаны иҟалеит (иааидкыланы, Никон имҩаԥигоз ареформақәа, аславиантә уахәама бызшәа аурыс ҩыра анырра ду анаҭеит). Абасала, ахьӡқәеи рҩышьеи рҳәашьеи аганахьала, аурыс бызшәаҿы ишьақәгыланы иҟазатрадициеи официалла ауахәама ишьақәнаргылаз аԥҟарақәеи еиԥшымкәа иҟалеит. Ареформақәа ирылҵшәаны, ауахәамаҿы (уи инашьҭарххны - аустә документқәа рҿгьы ) иргьежьны ахархәара роуит ҿырҳәалатәи атрадициа анкьа мап зыцәнакхьаз ахьыӡқәа рформақәа: иргьежьын ҩ-бжьыҟакны, х-бжьыҟакны еихаршалаз ахьыӡқәа : Дамиан, Иоанн, Кассиан, Даниил - Демьиан, Иван, Касьиан, Данил ҳәа ишьақәгылахьаз ахьыӡқәа рҭыԥаны. Ареформа азун иара убас Христос ихьӡ аҩышьагьы аҳәашьагьы: ареформа ҟалаанӡа уи рыҩуан Ісус ҳәа, ареформа ашьҭахь - Іисус. Рҽырыԥсахит ақәыӷәӷәаратә суффикс –ей ала инҵәоз ахьыӡқәа : Василей, Сергей, Алексей рцынхәрас ииашоу формоуп ҳәа ирыԥхьаӡо иалагеит : Василий, Сергий, Алексий. Аныҳәатә мзар аҟнытә есааира иӡуа иалагеит ижәлартәыз, ауаа зышьцылахьаз, ирдыруаз ахьӡтә формақәа.

Ипатиевтәи аберҭыԥ асинодик. Конец XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭеи —  XVIII-тәи шәышықәса алагамҭеи рзы.

Никон иреформақәа аҽеиҩшара ашҟа икылнагеит: ареформақәа ҟалаанӡатәи ауахәаматә шьақәгылашьақәа ирыдгылоз – ажәытәдинхаҵацәа – гәымбылџьбарала ирызныҟәон, иқәдыргыломызт азы урҭ аҩадаҟа, Сибраҟа ихҵәаны ацара рықәшәеит. Ацентртә мчра иацәыхараны ианыҟала, урҭ шәышқәсала аиқәырхара рылшеит XVII - тәи ашәышықәса иаҵанакуаз аурыс бзазара аҟынтәи аҟазшьақәа маҷымкәа, иара убасгьы еиқәдырхеит ареформа ҟалаанӡатәи ауахәаматә ҵасқәа реиҳарак, ахьӡҵареи, ареформа ҟалаанӡатәи ахьыӡқәа рҩышьагьи рҳәашьагьи уахь иналаҵаны. Ажәытәдинхаҵацәа рыбжьара рхы иадырхәоз атрадициатә формақәа рыла ишьақәгылаз ахьыӡқәа рымацара ракәын: урҭ рҿы ҩынтәтәи ацыбжьыҟақәа ыҟаӡамызт (Филип, Архип, Висарион, Сава, Кирил), кылыххарак змамкәа иҟаз (Фиодор, Исак, Аврами) уҳәа убас егьырҭгьы.п. Аурыс хьыӡқәа рырҿиаратә система ацашьа аҽалагалара мчымхарала акәын ишыҟаҵаз, убри азы лҵшәа дукгьы аманы изыҟамлеит. Апатриарх Никони уи иус анаҩс имҩаԥызгози русмҩаԥгатәқәа зегьы, аурыс хьӡынҵарақәа ԥсабарала реизҳара аҭыԥан, еиҳаракгьы изыцхырааз ауахәаматә форма змаз ахьыӡқәа хазны ркорпус ашьақәгылара ашьақәгылара ауп.Абызшәадырҩцәа А.В.Суперанскаиеи А.В.Сусловеи иазгәарҭон: Никонов иҟаиҵаз «ариашарақәа» аурыс хьыӡқәа абырзен цәаҩа рыҭашьа рымамызт, избанзар урҭ уи аханатәгьы ирымамызт. Ахьыӡқәа ҳара ҳҿы «ирславиантәқәан» акәын ишыҟаз, уи иабзоураны урҭ имарианы иалалон зыԥсы ҭоу аурыс цәажәаратә бызшәа. Никонов иҟаиҵаз реформақәа ахьыӡқәа рыҩраҿы авариантқәа ирыцырҵеит, иара убри аамҭазгьы аофициалла иҟаз ауахәаматә хьыӡқәа рсиа ажәлар рҿы ахархәара змаз ахьыӡқәа ирцәыхараны иҟарҵеит. Аурыстә хьӡынҵа иԥсабаратәым ҳасабла алалара, ауахәаматә хьыӡқәа рҭагылазаашьа аҭышәнмыртәалара лабҿаба ианыԥшуан XVIII века -тәи ашәышықәса иаҵанакуаз ауахәаматә шәҟәқәа рҿы иҟаз аметрикақәа. Урҭ рҿы џьара-џьара лингвисттә ччархәрас иуԥхьаӡаша анҵамҭақәа уԥылоит. Иаҳҳәап, аԥшқәа Фиодор ихьӡырҵеит, аҵас мҩаԥигон абԥшьа Фиодор; ахәыҷы Иоанн ихьӡырҵеит, дӡаазхыз иаб Иван ихьӡын аҟнытә уҳәа убас егьырҭгьы. XVII -тәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аурыс бызшәаҿы илитературатәуп ҳәа иазыԥҵәаны иҟан ауахәаматә славиан бызшәа москватәи авариант; уи аҭагылазаашьа аанхеит Никон иреформақәа рышьҭахьгьы. Аха иуахәаматәым аҩыратә бызшәа зыԥсы ҭоу ҿырҳәалатәи абызшәа тәамбашақә зынӡа изавсуамызт азы XVII –тәи ашәышықәсазы иаарласны еиуеиԥшым иуахәаматәым ашәҟәқәа рҿы ԥыхьатәи ареформа ҟалаанӡа зегь реиҳа аларҵәара змаз аурыс хьыӡқәа еицеизеиԥшны ахархәара рыман. Ауахәаматә еиԥшымыз алитературатә зыԥҵәа (анорма) ашьақәгылара акыр иацхрааит XVIII - тәи ашәышықәса алагамҭазы Пиотр1-тәи иреформақәа. Иуахәаматәым алитература аҭыжьразы ахархәара змаз ашрифт аҿы иалхын аурыс алфавит аҟнытә нбанқәак; Ауахәамаславиантә бызшәала иҭыҵуаз ашәҟәқәа рҿы ашрифт ахархәара ахьамаз ауахәаматә шәҟәқәа мацара рҿы акәын. Аҿыцлагаларақәа ахьыӡқәа рыҩраҿгьы ианыԥшит.

Пиотр Ду  инапала аредақциа ззиуз аурыс алфавит адаҟьа

Пиотр Актәи иҟаиҵаз аусԥҟа ҷыда инақәыршәаны, аофициалтә документқәа рҿы ауаа ахьӡ рыҭара аамҭаԥҵәа арҭон. Уи инадҳәаланы ихымԥадатәиз дҵаны иҟан ауаҩы данӡаархуаз ирҭаз ахьӡи, ажәлеи, абхьӡеи рыла ашәҟәы иҭагалара. Уи рҵыхәа ԥнаҵәеит уаанӡа адокументқәа рҿы ауаҩы иԥылоз ахьӡ ҷыдақәа рхархәара, уи аусԥҟа жәаҳәарада аурыс жәлақәа ркорпус агенерациа азуреи, уи наҟ-наҟ аизҳареи, иара убасгьы жәлала ахьӡҵара анормақәа (азыԥҵәақәа) рышьақәгылареи аус аҿы ацхыраара ду ҟанаҵеит. Инеизакны азакәанԥҟара ҿыц ишаҳәоз ала, ауаҩы данӡаархуаз ирҭаз ахьӡ ашәҟәаҿы иарбазар акәын, аха уи аԥҟара ҿыц инаваргыланы ахьыӡқәа гьы рыжәлартә формақәа рҿы де-фактла азхаҵара рыҭан реиҳа аларҵәара змаз ахьыӡқәа гьы урҭ иуахәаматәым, ажәлар рҿы ишырҳәоз аформақәа рыла; иара уи алагьы урҭ илитературатә хьыӡқәа ны иҟалон. XVIII-тәи ашәышықәса алагамҭазы ахьыӡқәа Иван, Егор, Осип, Авдотиа уҳәа реиԥш иҟаз, рканонқәа ажәлар рҿы ишырҳәоз акыр иеиԥшымкәа иҟаз,аидокументалтә форма змоу хьыӡқәа ны иҟалеит; Иоанн, Георги, Иосиф, Евдокиа хадаратәла ауахәаматә хархәара рыманы иаанхон. Напылаҩыратәи амзар (1820-тәи ашықәсқәа рзы) XVI—XVII -тәи ашәышықәсқәа рзы ишьақәгылеит хыларҟәра, ҵаҟантәи хыхь ҳасабла зышьҭра лаҟәыз ауаҩы иара иаасҭа зышьҭра ҳаракыз, мамзаргьы чынла иеиҳаз ауаҩы ихазы хьӡыбжала иацәажәаратә атрадициа ҷыда: Абрам, Нестер, Иван, Пиотр, Васили рцынхәрас – Абрашко, Нестерко, Ивашка, Петрушка ҳәа рхы маҷшьаны раҵкыс деиҳауп ҳәа иршьоз иацәажәара. Уи моу еиуеиԥшым аоциалтә гәыԥқәа рҿы ахьӡбжақәагьы еиуеиԥшымызт; убас, аберцәа ашәҟәы рнапы аҵарыҩуан: старчище ҳәа: Нефедище, Абрамище, Василище уҳәа убас иҵегьы. Пиотр иаамҭа аҟынӡа ахьӡбжақәа рхархәара аҩыратә етикети адокументтә шәҟәқәеи рҿы рхархәара ихымԥадатәины иҟан, аха ахьӡҵарақәа ирызкыз аԥҟара ҿыцқәа ахьӡбжақәа аофициалтә ҩыра аҟнытә иқәхын. Аха иара усгьы ахьӡҵара иадҳәаланы аԥҟара ҿыцқәа аофициалтә шәҟәқәа, адокументқәа рҿы рышьақәыргылара апроцесс Урыстәылатәи аимпериа адура иабзоураны аамҭала акырӡа еиҵыххеит, аимпериа аҿацәқәа рҿы уи наӡаанӡа ажәашықәсақәа рацәаны имҩасит. XIX века в-тәи ашәышықәса алагамҭазгьы сибратәи аустә шәҟәқәа рҿы иуԥылар алшон Митрошка, Ивашка, Митька уҳәа убас иҵегьы ахьыӡқәа зныз аустә шәҟәқәа. и т. п. Урҭ ахьӡбжақәа адокументқәа рҟнытә ишықәгазгьы, урҭ аԥсҭазаараҿы иҟан, акыраамҭагьы ҿырҳәалатәи ацәажәараҿы активла рхы иадырхәон. Уи еиҳаракгьы мзызс иамаз Урыстәыла иҟаз аҳратәраратә ԥсҭазаашьа (XVIII -тәи ашәышықәса зегьы аҳратәра еиҳ-еиҳа аҽарыӷәӷәон Урыстәыла), хыхьи ҵаҟеи иҟаз ачынқәа реизыҟазаашьа иаҵаз аиерархиатә модель амҽыӷра, Урыстәыла ауаҩы ихаҭара ҳаҭырқәҵарала азнеиратә традициа амамзаара акәын. Аамысҭцәеи, иара убас зуаажәларратә ҭагылазаашьа ҳаракыз ауааи ауаа хархьқәеи, амаҵуҩцәеи, анхаҩцәеи рышҟа иаадрыԥшуаз тәамбашақә азыҟазаашьа ибжьааԥнытәу цәажәаратә ԥышәаны иҟан. Никон имҩаԥигоз ареформақәа раан аурыс хьӡынҵарақәа ишахәҭоу еиԥш реиҿкаара, арегламент рзыҟаҵаразы аҽазышәарақәа шымҩаԥыргозгьы, XVIII—XIX -тәи ашәышықәсқәа рзы ахьыӡқәа рыҩраҿи урҭ рхархәарҿи аиԥшымзаарақәа рацәаны иҟан, урҭ еиҳагьы ирызҳауан аҿаԥыц ҳәамҭақәа рныррала. XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы амзар даҽазныкгьы аиҭахәаԥшреи ариашареи ақәшәеит; 1891 шықәсазы Санкт-Петербургтәи асинодтә типографиаҿы иҭыжьын аредакциа зызуз амзар ҿыц. Амзар ҿыц Аурыс иашахаҵаратә уахәамақәа зегь рахь ишьҭын, «Аԥшьатә Синод аныҳәа-ныԥхьарала иҭыжьу ари амзар аҿы иарбоу ахьыӡқәа рымацара роуп иӡаархуа ирыҭатәу» ҳәа абжьгарагьы ацҵаны. Уи амзар аҿы иарбан 1150 хьӡы инарзынаԥшуа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟан шамахамзар ахархәара змамыз, ԥыхьатәи амзарқәа рҿгьы ианыз ахьыӡқәа гьы (Витал, Грант,Том, Монтан, Иралиа, Леонида, Ливиа, Модерата уҳәа егьырҭгьы).

Ҳаамҭа иаҵанакуа аҟәша

Шәахә. иара убасгьы: Асоветтә хылҵшьҭра змоу ахьыӡқәа Аурыс хьыӡқәа реизҳара аҭоурых аҿы ахԥатәи, ҳаамҭа иаҵанакуа аҟәша алагеит Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь. 1918 шықәса жьырныҳәа 20 (жәабран 2) рзы Асовет мчра иаднакылаз «Ауахәамеи аҳәынҭқарреи, ауахәамеи ашколи реиҟәыгара адекрет» иарбанзаалак ауаажәларратә-зинтә шьақәгыларақәеи адинхаҵаратә ҵасқәеи рыбжьара аимадара еиҿнахуан. Иара убри алагьы ахәыҷы ахьӡ ихьӡҵара зцыз Аӡаахра аиуристтә- зинтә актны аԥхьаӡара иаҟәыҵит: ахәыҷы ихьӡырҵаз ахьӡ ашәҟәы аҭагалара азин аграждантә мчқәа рышҟа ииасит – АҬА (Атәылауаҩратә ҭагылазаашьа анҵарҭақәа) рышҟа. Уи аурыс хатәы хьӡы аконцепциа аиҭакра ашҟа иианагеит. Ауаҩы ахьӡ ихьӡҵара уажәшьҭа изаҟаразаалакгьы акала ауахәаматә ԥҟарақәеи атрадициақәеи ирхьыԥшны иҟамызт; аурыс хьӡынҵажәеи аиашахаҵаратә ԥшьацәа рсиеи уаанӡа ишиашоу ирымаз реимадара еиҟәыхын. Дарбан тәылауаҩызаалак азин иман ихшара иарбанзаалак иара ииҭаху ахьӡ ихьӡҵара. Аиашазы, уажәшьҭарнахыс хьӡыс иҟалар ҟалон иарбан ажәазаалак, АҬАқәа рҿы усс иҟаз урҭ ишахәҭоу еиԥш ашәҟәы рҭагалара акәын. Абасала аурыс хатәы хьӡы аконцепциа апротестантә хьӡҵаратә традициа иазааигәахеит. Асовет мчра раԥхьатәи ашықәсқәа рзы закәанԥҟарала иҟаҵаз аҿыцԥшьгарақәа ахьӡҵара аиҿкаараҿи уи иадҳәалаз ауаажәларратә-социалтә традициақәа рҿы еиҭакра ӷәӷәақәак рышҟа икылрымгеит; аха ашьҭахь инеиԥынкыланы шықәсыла адинхаҵара иаҿагыланы имҩаԥысуаз апропагандеи, ауахәама ашьҭашәарыцареи (уи инадҳәаланы иҟаҵаз массалатәи аныхабаақәа раркреи, аԥшьамаҵуҩцәа арепрессиақәа рзуреи), иара убасгьы атрадициа инықәныҟәаны зхәыҷқәа ауахәамақәа рҿы изнаҭуаз ауаа рықәыӡбареи уҳәа адинхаҵара иаҿагыланы аҭыԥ змаз аусқәа зегьы аурыс хьӡынҵажәаҿы аиҭакра дуқәа рышҟа икылыргеит. Иҿыцыз ауаажәларратә-социалтә шьақәгылазаашьақәа астимул рырҭеит «аԥсҭазаара ҿыц азы ахьӡ ҿыцқәа» рыԥшааразы. Иҿыцу, ибжьааԥнытәым ахьӡхҵара иадҳәалоу раԥхьаӡатәи аҿырԥшқәа руак аҳасабала иааргоит идыру асоветтә ар реиҳабы, Аграждантә еибашьра афырхаҵа Михаил Васили-иԥа Фрунзе иҭаацәараҿы аҭыԥ змаз хҭыск: 1923 шықәсазы аҭаацәараҿы ииз аԥа хьӡыс ирҭеит уаанӡа аурыс хьӡынҵажәаҿы иуԥымлоз ахьӡ Ҭемур. Изаатәу даҽа ҿырԥшык иеиуоуп адинхаҵаратә усқәа рҿагыларала ауаа ибзианы ирдыруаз, апоет Демиан Бедныи иҭаацәараҿы иҟалаз ахҭыс: уи иԥа хьӡыс иҭеит иуахәаматәымыз ахьӡ – Свет; ашәҟәыҩҩы Артиом Весиолыи 1920-тәи ашықәсқәа ралагамҭазы иԥҳа Волга лыхьӡиҵеит . 1924 шықәса инаркны Урыстәылатәи афедерациа иатәыз Аҳәынҭшәҟәҭыжьымҭаҿы массатә тиражла иҭрыжьуа иалагеит ареволиуциа ҟалаанӡа иҟаз амзарқәа угәалазыршәоз иаадырҳәуа амзар. Уаҟа иркьыԥхьуан итрадициатәыз уаанӡатәи ахьыӡқәа гьы, аха шамахамзар ахархәара змамыз, насгьы зыхьӡала иҟаз аԥшьаҩы дамырбакәа, иара убасгьы иҭрыжьуан - аҿыц хьыӡқәа . Ахьӡ ҿыцқәа рыбжьара иҟан иуахәаматәым аурыстә,аславиантә хьыӡқәа , европатәи, мамзаргьы мрагыларатәи абызшәақәа рҟнытә иԥсахны иаагоу ахьыӡқәа , иара убасгьы уаанӡа зынӡаск иҟамыз, иҿыцны еиҿкаау = ахьыӡқәа -анеологизмқәа[с 4]. 1920-тәи ашықәсқәеи – 1930-тәи ашықәсқәа ралагамҭази арҭ амзарқәа ҿыц ииз ахәыҷы ахьӡ изалхраҿы ицхыраагӡа дуны иҟан. Аха аԥышәаҿы ахәыҷы ахьӡ иҭара амзарқәа рыла иԥкымызт.Хыхь ишазгәаҭоу еиԥш, аҭаацәа рхәыҷы ирҭахыз иарбанзаалак ахьӡ ихьӡырҵар ҟалон. Уи ахақәиҭра иарҿиеит активла ажәлар иаадырԥшуаз ахьӡырҿиара. Уи аҭҵааҩцәа анаҩс: «антропонимтә тҟәацра» мамзаргьы «антропонимтә ӡхыҵра» ҳәа ахьӡырҵеит». Е.Душечкина иазгәалҭон: Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь амзарқәа рдиктат ырҭагәҭасын, ихазымҵоз – ишынеибакәу ирыдрымкылеит. Ауахәама иацәыӡит антропонимтә ҭагылазаашьа ахылаԥшраҿы иамаз анырра, уи аурыс еилазаараҿы ицәырнагеит уаанӡа уаҩ иимбацыз ахьӡрҿиаратә хацыркра ду. 1924 шықәсазы ицәырҵит «Ахьӡ ҿыцқәа рзы зsхьӡыз ауаажәларратә ҵысра». Аха атәыла иқәынхоз ауаа рҟнытә уи ацәқәырԥа иацны ибжьааԥнытәым ахьыӡқәа pхәыҷқәа рыхьӡҵара ихнахыз рхыԥхьаӡара уамак ирацәамызт, насгьы дук хара имгакәа – 1930-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы зынӡаскгьы имҩасит. Аха иара усгьы уи аамҭа иалагӡаны хыԥхьаӡара рацәала аурыс традициатә хьыӡқәа , «ажәытә аамҭа иатәу» ибааԥсны ирыхцәажәон, раҳаҭыр акыр иларҟәын: урҭ ажәытәра иагаз, «амешьчанра иатәу», «игьамдоу», «ипатудоу» ҳәа ирыԥхьаӡон. 1920-1930-тәи ашықәсқәа рҿы аларҵәара аиуит ахьӡ ԥсахратә ԥышәа (иара убас ажәлақәагьы рыԥсахра); ахьыӡқәа рыԥсахра агазеҭқәа рҿы ирыларҳәон. Аҳәса еиҳарак мап рцәыркуан абас еиԥш иҟаз ахьыӡқәа : Матриона, Фиокла, Акулина, Агафиа, Евдокиа; ахацәа – Иван, Кузьма, Степан, Никита, Фома, Афанаси. Урҭ рцынхәрас иалырхуан ахьыӡқәа : Галина, Валентина, Нина, Тамара и Владимир, Николай, Александр, Леонид, Анатолий . Инарҭбааны ахархәара роуан аиашахаҵаратә мзар ианыз, аха ареволиуциа ҟалаанӡа рхы иадмырхәоз, мамзаргьы зхархәара даара иԥкыз, ирылаҵәаны иҟамыз ахьыӡқәа . Иаҳҳәап, Маргарита - ареволиуциа ҟалаанӡа абер хьӡы хаҭаҵәҟьан. Аха ус еиԥш иҟаз ахьыӡқәа аларҵәара ахьрымамыз азы массала ауаа рыхдырраҿы урҭ хьӡы ҿыцқәаны ирыдыркылон. В.А.Никонов ареволиуциа ашьҭахь аурыс хьӡҵараҿы иҟалаз аиҭакрақәа х-аспекткны иаликаауеит: Ахьӡ ҿыцқәа ахьыбжьааԥнытәқәам иабзоураны ауаҩы илаԥш иаразнак иҵашәон. Иара убри акәын ирыхьӡҵараҿы иҟаз аиҭакрақәа рҿы ихадоу ҳәа ирыԥхьаӡоз. Аха аиашазы урҭ амзызқәа хыхь-хыхьтәқәан, насгьы усҟак уаҩы илаԥш иҵамшәоз, изгәамҭоз ракәын. Урҭ усҟан ԥыхьатәи ахьыӡқәа рсиа ԥымҵәакәа, ахьӡҵара ахаҭа аҿыгҳара еиҭазырҿыцуаз иҵаулоу апроцесс хадақәа рзы уамак рыҵаркуамызт.

Иҿыцны иаԥҵоу ахьыӡқәа

Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь аурыс жәахьӡынҵараҿы ицәырҵыз зхыԥхьаӡара рацәоу ахьыӡқәа ргәыԥ шьақәгылоуп ахьыӡқәа -анеологизмқәа рыла. Уи иаҵанакуеит хаҭала инеологизмқәоу реиԥш, хатәы хьыӡқәа к раҳасабала ахархәара зауз, азеиԥш хьыӡқәа гьы. Ахьыӡқәа -анеологизмқәа иҿыцны рыҟаҵашьа ала гәыԥк аҵаҟа абасала рҽыршоит:

ишиашоу, аурыстәқәа реиԥш имԥсахтәқәоугьы, азеиԥштә хьыӡҟақәа рҟынтәи иҟаҵоу ахьыӡқәа : Авангард, Атеист, Дар, Коммунар, Танкист, Таина, Ера, Идеиа, Идиллииа, Плаката уҳәа реиԥш иҟоу ахьыӡқәа ;

oатехникатә, афизикатә, аматематикатә терминқәа рҟнытә иҟаҵоу: Комбаин, Дрезина, Радиана, Ампер, Микрон, Магнита; oахимиатә елементқәеи, аидыларақәеи, аминералқәеи рыхьыӡқәа рҟнытә: Радии, Иридии, Рении, Ванадии, Тории, Алмаз, Гранит, Рубин, Лазурита, Сталь, Ефира; oаҵиаақәа рыхьыӡқәа рҟнытә: Бериоза, Георгина, Клевер, Сирень, Лилиа, Камелиа; oамузыкатә терминқәа рҟнытә: Лира, Минора, Горн;

азеиԥш хьыӡқәа рҟынтәи ирҿиоу, абжьааԥны аурыс хьыӡқәа рзы иҟазшьарбагоу асуффиксқәа рхархәарала еиҿкаау ахьыӡқәа : Индустриан, Лиуксен, Сталии, Енергии, Авиа, Героида, Правдина, Револиута, Ритмина, Северина, Таигина, Иуманита, урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп:

oашықәс амзақәа рыхьыӡқәа : Февралин, Апрелина, Иулии, Ноиабрина, Декабрии;

азеиԥш хьыӡқәа ркьаҿны ирылху ахьӡ-ҿахҵәақәа: Рево , Лиуциа «ареволиуциа» аҟнытә, Воль от «волиа» аҟнытә, Агит «агитациа» аҟнытә, Интерна «интернационал» аҟнытә;
ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоу ажәытәтәи аурыс хьыӡқәа рмодель ала, ҳаамҭазтәи аҵакала ихарҭәааны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Иуновлада, Ерислав, Красномира, Новомир, Краснослав, Маислав;
атопонимқәа рҟынтә ирҿиоу ахьыӡқәа : Ангара, Гималаи, Онега, Саиана, Аиан, Босфор, Дели, Колхида;
ажәлақәа рҟнытә ирҿиоу ахьыӡқәа . Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп: Едисон, Маркса, Жорес, Равель, Марат;

oажәлақәа ирылхны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Марксина, Нинель (ажәлақәа аарҳәны ахьыӡқәа анрылху) – Ленин - Лермонт, Радишьча, Тельмина;

ахьыӡқәа -аббревиатурақәеи еилоу-иркьаҿу ажәақәеи: Мелор, Енгелен, Владлен, Рем, Лиубистина, Диамара, Родварк, Дамир, Ремизан, Меженда.

Ахьыӡқәа -анеологизмқәа реиҳарак анс ма арс акоммунисттә идеологиеи, Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь атәылаҿы имҩаԥысуаз ареволиуциатә еиҭарҿиарақәеи рыдҳәалан. Уи иабзоураны аҭҵааҩцәа урҭ иҷыдоу семантикатә гәыԥк – ареволиуциатә хьыӡқәа , «аидеологиатә бжьы зхоу ахьыӡқәа » раҳасабала иахәаԥшуан. Арҭ ахьыӡқәа рыбжьара ҷыдала иалыркаауеит акоммунисттә ԥызацәа рантропонимқәа рҟнытә ирҿиоу ахьыӡқәа . Еиҳараӡак урҭ хыԥхьаӡара рацәала В.И.Ленин ихьӡ иадҳәалоуп (Г.Слышкин иаирбоит 104 хьӡы), иара убасгьы И.В.Сталин ихьӡ иадҳәалоуп (20 хьӡы): Вилен, Вилич, Нинель; Исталина, Сталии уҳәа егьырҭгьы. Иҟан аԥызацәа рыхьыӡқәа реиқәыԥхьаӡарала ишьақәыргылаз ахьыӡқәа -аббревиатурақәа: Мелс (Маркс, Енгельс, Ленин, Сталин), Тролезин (Троцки, Ленин, Зиновиев); иҟан ареволиуциатә лозунг аҿы еицҵаны аԥызацәа рыхьыӡқәа ирылхны иҟаҵаз ахьыӡқәа : Мелор (Маркс, Энгельс, Ленин, Октиабртәи ареволюциа), Лестак (Ленин, Сталин, акоммунизм); аидеологиатә ҳәаақәҵарала ишьақәыргыло: Вилор, Вилора (В.И.Ленин – ареволиуциа еиҿызкааз), Ленгемир (Ленин – адунеи агени), аԥызацәа русура алҵшәа аазырԥшуа ахьыӡқәа : Ерлен (Ленин иера), Идлен (Ленин иидеиақәа) уҳәа убас егьырҭгьы. Ленини Сталини раамҷыдарахазгьы, ареволиуциатә хьӡырҿиара рхьысит урҭ раасҭа еиҳа имаҷны, аха усгьы еицырдыруаз ареволиуциатәи, асоветтәи аусзуҩцәа: Ф.Е.Ӡержински,С.М.Будионныи, А.И.Рыков, А.В.Луначарски (ахьыӡқәа – Фед, Ӡеф, Будиона, Аир, Луначара).

Аԥызацәа: Маркс, Енгельс, Ленин, Сталин рсахьа зныз  апочҭатә марка. 1954 ш. СССР апочҭатә марка. Аԥызацәа рыжәлақәа аинициалқәа рҟнытә ирҿиан ахаҵа хьӡы Мэлс . 1954 ш.

Ахьӡ ҿыцқәа рырҿиаразы ахархәара рыман иара убасгьы адунеитә ҭоурых аҿы ареволиуциатә еиҭакрақәа, мамзаргьы адунеитә коммунисттә, ма асоциалисттә ҵысрақәа ирылахәыз еицырдыруа ауаа рантропонимқәагьы, иаҳҳәозар: Марат, Гарибальди, Енгельсина, Жорес, Рид, Марксен (Маркс, Энгельс). Имаҷӡам иҟалаз Октиабртәи ареволиуциа, мамзаргьы иҟалараны иҟоу адунеитә револиуциа иадҳәаланы, ажәақәа «ареволиуциа», «ареволиуциатә» ирылхны иҟаҵоу ахатәы хьыӡқәа . Ус иҟоу иреиуоуп: Ор (Октиабртәи ареволиуциа), Мирра (адунеитә револиуциа), Ревмир (ареволиуциа дунеитә), Ремизан (ареволиуциа адунеитә иалагеит), Дамир (Нагӡара ақәзааит адунеитә револиуциа), Ремо (Ареволиуциа, аелеқтрофикациа, адунеитә Октиабр), Реввола (ареволиуциатә цәқәырԥа), Ревдар (ареволиуциатә ҳамҭа) уҳәа убас иҵегьы. Иалкаауп иара убасгьы ареволиуциатә-мзар хьыӡқәа. Урҭ зегь раԥхьаӡагьы изыдҳәалоу ихадоу асоветтә ныҳәақәа ҩба роуп: Октиабртәи асоциалисттә револиуциа Ду амши (абҵара 7) Аџьажәлар жәларбжьаратәи ракзаара амши (лаҵара 1). Урҭ рыбжьара – ахьыӡқәа Ноиабрина, Октиабрина, Первомаи, Маиеслав, Маи, Маина – зегь реиҳа «ацәанырра узҭо» хьыӡқәа ны иҟоуп – Даздраперма (Нагӡара ақзәаат маи 1), Даздрасен (Нагӡара ақәзааит ноиабр Бжьба!). Аха ареволиуциатә хьыӡқәа зегьы ирымамызт ишашаӡа лабҿаба иаарԥшу аидеологиатә ԥшшәы. Урҭ рыбжьара имаҷмызт акоммунисттә уаажәларра аргылара аидеиа, асоветтә тәыла аԥсҭазаара зеиԥштә формала иахьаарԥшыз ахьыӡқәа . Араҟа иуԥылоит аҭҵаарадырратә-атехникатә прогресси, атәыла аиндустриалтәреи аелектрофикациа азуреи, атехникатә еихьӡарқәеи ирыҵаркуа ахьыӡқәа : Индустрина, Електрина, Радиола ( арадио аҟнытә), Персострат (раԥхьатәи асоветтә стратостат), Авиетта (авиетка аҟнытә); Арктика анапаҿы аагаразы иҟаҵаз афырхаҵаратә ҽазышәарақәа ргәалашәара аҳаҭыр иазкны: Севериан, Родварк (Арктика ииз), Лашмивара (Лагшмивара) (Арктика иҟоу Шмидт илагер); иара убас аидеологиатә коннотациақәа зыԥшьу еиҳа изеиԥштәу аилкаарақәа ҳәаақәызҵо ажәақәа ирылхны иҟаҵоу ахьыӡқәа : Идеиа, Ера, Авангард, Волиа, Герои, Бунтар, Зариа, Атеист, Свобода, Декабрист, Борец. Аҵыхәҭәаны, ҿыц ирҿиаз ахьыӡқәа рыбжьара имаҷмызт аидеологиа зынӡаск иаламгалакәа неитралла иҟоу. Хадаратәла урҭ еиуеиԥшым азеиԥштә хьыӡҟақәа ирылхны иҟаҵоуп (Лилиа, Дуб, Радиана,Енергии,Микрон, Иридии) мамзаргьы атопонимқәа (Иртыш, Саиана, Ангара, Каир, Ливадии) ирылхуп.

(Ихҩылааны ауаа ашәҟәы рҭагалара иазкны  1926 шықәсазы иҟаҵаз аплакат).
Астатистикатә дыррақәа ишырҳәо ала, ахьыӡқәа -анеологизмқәа ааамҭа иадырга ҷыданы ишыҟазгьы, инарҭбааны аларҵәара рмоуӡеит.

Ареволиуциатә хьыӡқәа -анеологизмқәа рыҟаҵарала ахьӡрҿиаратә пик ыҟан 1920-тәи ашықәсқәа рызбжа инаркны – 1930-тәи ашықәсқәа рызбжа аҟынӡа. Анаҩс уи апроцесс еиҳа иԥсыҽхо иалагеит… Ари арҿиаратә процесс хадаратәла иалахәыз ақалақь дуқәа рҿы инхоз апролетартә уааԥсыра ракәын; ахьӡ ҿыцқәа ҷыдала ирхырҵон аусуцәа ркоммуна иаҵанаказ аҭаацәарақәа рхәыҷқәа; афабрикақәеи азауадқәеи рџьатә коллективқәа рҿы аамҭакала иҟан иҿыцны ишьақәыргылаз ҿыц ииз ахәыҷы ахьӡ ихҵара иазкыз – октиабрина ҳәа изышьҭаз акоммунисттә ҵас. Уи ахәыҷы иӡаахра иаҿаргылаз акы аҳасабала ихәыцын. Еиҳа иконсервативтәыз, атәылаҿы хыԥхьаӡарала зегь иреиҳаз анхаҩыжәлар аурыс традициатә хьӡҵара еиҳа иадгылон. Убри азы инеизакны иуҳәозар, ахьӡ ҿыцқәа ахәыҷқәа рыхьӡҵара шамахамзар иуԥыломызт, ахьыӡқәа -анеологизмқәа ракәзар, урҭ рыхьӡҵара зЫнӡаскгьы иуникалтә хҭысны иҟан[6][10][12]. Ҿыц ирҿиаз ахьыӡқәа шамахамзар иамаабӡеит. Еиҳаракгьы урҭ иҭоурыхтә-лингвисттә ччархәраны ауп ишаанхаз аҭоурых аҿы. Арҭ аеқзотикатә хьыӡқәа зыхьӡырҵаз реиҳараҩык рықәра анынаӡалакь ашьҭахь, рыхьыӡқәа рыԥсахыц азы ашәҟәқәа аларҵон. Аха урҭ ахьыӡқәа рҟнытә имаҷымкәангьы иҟан иманшәаланы еиқәыршәаз, урҭ аанхеит, инарҭбаангьы аларҵәара роуит[4]. Л.М.Шьчетинина иазгәалҭон 1920-1930-тәи ашықәсқәа раан В.И.Ленин ихьӡ иахаршаланы ирҿиаз ахьыӡқәа инарҭбааны аларҵәара шроуз: Владлен, Владилен, Нинель, Виль и Вилен – 6 –нызықьҩык инаркны 8- нызықьҩык рҟынӡа изыхьӡыз ыҟан. Иҿыцны иҟаҵаз ахьыӡқәа ажәлар рыбзазаратә ԥсҭазаараҿы инарҭбааны рыларҵәара ахьзалмыршахаз амзыз хадақәа рыбжьара иазгәарҭон:

азеиԥштә леқсика лабҿаба амадара. Аурыс хьӡыхҵараҿы ишьақәгыланы иҟаз шәышықәсалатәи атрадициа ӷәӷәа иауамызт ахатәы хьӡи азеиԥштә хьӡи реихаршалара, ма ассоциациа рыбжьаҵара;
ахьӡ ҿыцқәеи ахьӡ-ҷыдақәеи реимадара. Дрезина, Турбина,Трактор ҳәа иҟаз иреиԥшыз ахьыӡқәа - ахатәы хьӡы аасҭа, хҭыск инадҳәаланы ауаҩы ихылаз ахьӡ ҷыда еиҳа иеиԥшын.

Антропонимқәа рҭоурых аҿы Урыстәыла ареволиуциа ашьҭахь аҭыԥ змаз хақәиҭтәрала ахьӡрҿиара иуникалтәу цәырҵраны иҟамызт. Ус еиԥш иҟаз апроцессқәа цон XVI—XVII –тәи ашәышықәсқәа рзы Европатәи атәылақәа рҿы Ареформациа ду аамҭазы. Акотоликцәа ртрадициа инашьаршәаланы, аԥшьаҩцәа рыхьыӡқәа ахәыҷқәа рыхьӡҵара атрадициа аныԥҵәа ашьҭахь ауаа ирҭаххо, иргәаԥхо иалагеит акатолицизм иадҳәаламыз ахьӡ ҿыцқәа рыԥшаара. Аамҭа ҿыц ишашьашәалаз ала, хьыӡқәа ны иҟалон «идеологиала еиҵаҵаз», аха ашьҭахьы уи «излеиҵаҵаз» зцәыӡуаз ажәақәа. Ус иҟоу иреиуоуп немец бызшәала ицәажәо ауаа рыбжьара иалаҵәаз ахьыӡқәа Рената («еиҭарҿиаз»), Беата (насыԥ змоу, жәҩангәашәԥхьара збаз), Англыз пуританцәа реилазаараҿы абстракттә еилкаара иахылҿиааз абзиаратә ҵакы змаз ахьыӡқәа : Prudence («аҟәыӷара»), Faith («агәрахаҵара»), Hope («агәыӷра»), Felicity («жәҩангәашәԥхьара азаатра»), Fidelity («гәыкала азыҟазаара»). Хьыӡқәа ны иҟалон иара убасгьы Аԥшьашәҟәы аҟынтәи иаагаз, алозунгқәа угәалазыршәоз, икьаҿыз аҳәамҭақәа. XVIII -тәи ашәышықәсазы англыз бызшәала ицәажәоз атәылақәа рҿы ихәыцыз алитературатә хьыӡқәа рнырра аҽарыӷәӷәо иалагеит. Ибжьыеинаалаз ахьӡ ԥшӡа Melinda ацәырҵра иабзоураны, ицәырҵит уи иеиԥшыз гәыԥк ахьыӡқәа : Belinda, Clarinda, Lucinda уҳәа егьырҭгьы. Аҵыхәтәаны, ари ахьӡҵара амодель анаҩстәи аҿиара икылнагеит абзиара зныԥшуаз абжьааԥнытәи ажәақәа ирхылырҿиааны иҟаҵаз ахьыӡқәа рцәырҵра ашҟа. Америкеи Великобританиеи лассы-лассы иуԥылон Crystal («акристалл»), Apple («аҵәа»), Holly («адыӷаҷа)» реиԥш иҟаз ахьыӡқәа ). Италиа Аиҭарҿиара (Рисорџьименто) ашьҭахь аԥсҭазаараҿы ахархәара роуит италиатәи амилаҭтә фырхацәа рыхьӡқәеи рыжәлақәеи: Garibaldi - Garibaldina, Menotti, Ricciotti (в честь Џь. Гарибальди, Ч. Менотти, Н. Риччотти раҳаҭыр азы [итал.]). Ицәырҵит асимволтә ҵакы змаз ахьыӡқәа : Libertà («ахақәиҭра»), Avanti («ԥхьаҟа») уҳәа егьырҭгьы. Испаниа - акатоликатә традициақәа ахьыӷәӷәаз атәылаҿы - Ареспублика аамҭақәа инадыркны ахьыӡқәа рыҭараҿы иара убасгьы ахархәара рыман абстрактә ҟазшьа змаз аилкаарақәа, зны-зынлагьы аидеологиатә коннотациақәа рыҭаны: Libertad, Democracia, Emancipación, Harmonia. Хатәы хьыӡқәа ны иҟалон аҵиаақәа рыхьыӡқәа (Violeta, «адәыкрын»), жәҩантәи алашарбагақәа (Sol, Luna, «амра», «амза») уҳәа реиԥш иҟаз ахьыӡқәа. Имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа [править | править код] Амԥсахра – абызшәа ажәартә ҭаҵәах зырбеио аԥсабаратә процесс - Октиабртәи ареволиуциа ҟалаанӡа аурыс хатәы хьыӡқәа рганахьала маҷк иаанкылан, избанзар ҿыц ииз аԥшқа ихьӡ алырхуан аиашахаҵаратә агионимқәа рхыԥхьаӡара аҟнытә[10]; аиашахаҵаратә уахәама хаха иаҿагылан атәым хьыӡқәа аурыс хьӡынҵа ралалара]. Пиотр 1-тәи аҳас даныҟаз аамҭазы Европантәи Урыстәылаҟа иаауаз ауаа рхыԥхьаӡара акыр иацлеит, уи иабзоураны аурысцәеи (зегь раԥхьаӡагьы – ақалақь уааи) еиуеиԥшым европатәи антропонимтә системақәа ирыҵаркуаз ахьыӡқәа ныҟәызгоз анемеццәеи, аголландцәеи, афранцызцәеи уҳәа егьырҭ амилаҭқәа рхаҭарнакцәеи ркультурабжьаратә еибабарақәа ирызҳауа иалагеит. Пиотр 1-тәи иаамҭазтәи аиҭакрақәа раан инаркны аурыс культураҿы ишьақәгыло иалагеит аҳәаанырцәтәи (еиҳаракгьы Мраҭашәаратәи Европа иатәыз) ахьыӡқәа рышҟа иҷыдоу азҿлымҳара. Уи хәҭакахьала аристократцәеи ҭауади-аамсҭеи ирыҵаркуаз агәыԥқәа рҿы ҩ-хьӡыктәрала ишьақәгылаз хатәҷыдарала иаарԥшын. Уи логикала акыр иашьашәалан XVIII –тәи ашәышықәса анҵәамҭа нахыс аурыс ҭауади-аамсҭеи рхы иадырхәоз абилингвизм. Аҭауадцәа анаҭраан ирыҭаз ахьыӡқәа – Сергеи, Пиотр, Михаил, Наталиа, Мариа, Софиа аристократцәа рдунеи аҿы францыз манерала – Серж, Пиер, Мишель, Натали, Мари, Софи ҳәа иҟан. Афранцыз бызшәа иашьашәало ахьыӡқәа лассы-лассы иуԥылоит Л.Н.Толстои иклассикатә романқәа «Аибашьреи аҭынчреи», «Анна Каренинеи» рҿы. Афранцыз, ма англыз манерала ҩ-хьӡыкратәқәа аамҭақәак рышьҭахь аларҵәара роуит ҭауади-аамсҭеи рҿы мацара акәымкәа, егьырҭ ашьҭрақәа рҿгьы. Амодисткацәа, аӡахҩцәа, апарикмахерцәа уҳәа егьырҭгьы рыбжьара иҟан зыхьыӡқәа мраҭашәаратәи ҵасла иԥсахны изҳәоз: Егор, Алеқсеи, Анна рҭыԥан - Жорж, Алексис, Аннет. XVIII –тәи ашәышықәса инаркны аҭыԥантәи ақалақьуаа есымша ирбон, ирацәажәон ақалақь дуқәа рҿы нхара инеиз аҳәаанырцәтәи ахәҳахәҭцәеи, аспециалистцәеи; урҭ ирхылҵыз шаурысхозгьы, зегь дара роуп рхатәы динхаҵареи уи иадҳәалаз ахьӡҵаратә традициеи шәышықәсала еиқәдырхон. Убри азы ақалақь дуқәа рҿы (еиҳаракгьы Санкт-Петербурги Москвеи) аҳәаанырцәтә хьыӡқәа зхыз ауаа лассы=лассы уаҩы иԥылон. Иаҳҳәап, 1911 шықәсатәи аилыркаага «Петербург зегьы» аҿы Пиотр, Иван реиԥш иҟаз аларҵәара змаз аурыс хьыӡқәа инарываргыланы, лассы-лассы иуԥылоит Карл, Альберт ҳәа ахьыӡқәа.

 Абасала, ауахәаматә ԥкрақәа анаԥырх ашьҭахь имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа ралагалара  уи азы иманшәаланы иҟаз, иазыҟаҵаз ашьаҭала имҩаԥысуан. Имԥсаху ахьыӡқәа  аурыс хьӡтәы мзар алагалара апроцесс аҿы акрызҵазкуаз ҭагылазаашьаны иҟан иара убасгьы, урҭ реиҳараҩык аиҭагатә литературеи адраматургиеи рырҿиамҭақәа рыбзоурала амҩаԥысра. Ус иҟоуп, иаҳҳәозар, ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы ареволиуциатә гәалаҟазаашьа змаз аурыс интеллигенциа рлагылазаараҿы аларҵәара змаз акульттә романқәа рҟынтәи  афырхацәа хадақәа рыхьыӡқәа  раларҵәара – Артури Џьеммеи (Е.Л.Воинич «Овод»), Спартак (Р.Џьованиолли «Спартак»). Мраҭашәаратәи Европа алитературатә рҿиамҭақәа рҟнытә иаагаз егьырҭ ахьыӡқәа  иреиуоуп – Альфред, Едуард, Алиса, Џьулетта, Жанна, Емма. Европатәи ахьыӡқәа  рхы иадырхәон иҭырҭәаау рформа ала адагьы, иааркьаҿны: Гарри, Курт, Ада, Линда, Нелли, Нора. Хәҭакахьала хьыӡқәа к европатәи аусуҩцәа рҵысрақәеи акоммунисттә партиақәеи рхадацәа рыхьӡқәеи ирыдҳәалан: Ернест (Ернест Тельман), Клара (Клара Цеткин), Роза (Роза Лиуксембург), Луиза (Луиза Мишель) уҳәа убас егьырҭгьы.
    Иааидкыланы амԥсахра апроцесс аҿы еилаӡҩон ибызшәатәызи ибызшәатәымзи ареалрақәа. Ахьӡ ҿыцқәа рҿы аҭаацәа иргәаԥхон аурыс бызшәаҿы иҟазшьарбагамыз абжьыҟақәеи ацыбжьыҟақәеи реилаӡҩашьа — Роальд, Витольд, Герард; Анжелика, Виолетта, Генриетта. Итрадициатәу амзартә хьыӡқәа  рҿы шамахамзар ус еиԥш иҟоу аицааирақәа уԥыломызт.

Имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа хыԥхьаӡарала акырӡа ишырацәоугьы, урҭ рахьтә инарҭбааны аларҵәара зауз уамак ыҟаӡам. Урҭ иреиуоуп ахьыӡқәа - Альберт, Артур, Роберт, Едуард, Алиса, Альбина, Белла, Жанна, Нелли, Елла. Аха дара урҭгьы даараӡа ахархәара рымоуп ҳәа узҳәом. Аҭоурых аҿы имԥсаху ахьӡ ҿыцқәа рхархәара инареиҳаны азҿлымҳара рыман 1920-1930-тәи ашықәсқәа раан, урҭ рышҟа дырҩегьых азҿлымҳара хынҳәит 1950-1960-тәи ашықәсқәа рзы.