Афундаментализм

Афундаментализм – ари Амассатә информациа ахархәагақәа рҟны, еиуеиԥшым адинхаҵарақәа рымҩаԥысшьа азгәазҭо, ҳаамҭазтәи ареалиқәа рыла иарбанызаалак алагалаҿыцқәа ирҿагыло, насгьы ашьҭрақәлаҩцәа аханатәтәи адинхаҵара разыргьежьра зҽазызкуа еилкаароуп.

Ажәа афундаментализм иаанагои уи ахкқәеи

Алаҭын бызшәа аҟынтә иаагоу ажәа афундаментализм (Fundamentum) иаанагоит адинхаҵаратә, афилософиатә, аморалтә, асоциалтә ҵысрақәа рыхьӡ еидызкыло. Афундаментализм иаҿадыргылоит асекулиаризациеи аглобализациеи рыпроцессқәа. Аханатә афундаментализм анцәырҵ ҵакыс иаман иԥшьоу аҩырақәа ирну ишаныҵәҟьоу раԥхьареи, реиҭагареи. Аха анаҩс афундаментализм аҳәаақәа рыҽдырҭбааит, еиуеиԥшым адинхаҵаратә ҵысрақәеи аконцепциақәеи аҵанакра иалагеит. Раԥхьаӡа акәны афундаментализм аконцепциеи уи ажәеи рхы иадырхәо иалагеит апротестанатә еиҿкаарақәа ианрылацәажәоз Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы. Анаука знапы алакым ауааԥсыра зны-зынла афундаментализми афанатизми акакәны ирыԥхьаӡоит. И. В. Кудриашова афундаментализмтә ҵысра ҩ-хкык рыла илшоит: раԥхьатәи агәыԥ ахь иаҵанакуеит авраамтә (авраамические) динхаҵарақәа шьаҭас измоу аҵысрақәа, аҩбатәи — индуизми буддизми рҿы ицәырҵыз. Иааизакны афундаментализм иаанаго уалацәажәозар, иара шьақәгылоуп иуԥсахыр иҟамло апостулатқәеи, атрадициақәа зыԥсахуа аҿыц лагалақәа рҿагылареи рыпринципқәа рыла. Иара убас, ари аҵысра иадырҳәалоит атрадиционализми аконсерватизми. Лассы-лассы ажәа аҵакы ибзианы иззымдыруа афундаментализм адырҳәалоит адинхаҵара, еиҳараӡак амсылманра. Иҟоуп афундаментализм еиуеиԥшым ахкқәа: аҳәынҭқарратә, амилаҭтә, аџьармыкьатә, афеминисттә, аекологиатә уҳәа егьырҭ. Урҭ еиуеиԥшым афундаментализм ахкқәа еицырзеиԥшу шмаҷугьы, еидызкыло ыҟоуп. Уи иадгылоу еснагь иаадырԥшуеит ақәԥаратә идеологиа, урҭ рхатә иашара мацароуп зыгәра рго. Иара афундаментализм атермин ахаҭа еиҳа анегативтә форма амоуп, уи рхы иадырхәоит адогматизм иаҿдырԥшуа апроцессқәа ианрылацәажәо. Уахь иаҵанакуеит амч ахархәара аметодқәа, авторитарра ианалацәажәо. Убри аангьы афундаментализм иаанагозар ҟалоит апринципқәа рықәныҟәара, ахы амеигӡара. Иҟоуп аспециалистцәа, «мраҭашәаратәи адемократиа» аполитикатә фундаментализмны изыԥхьаӡо. С. Хатингтон 90-тәи ашықәсқәа раан иқәиргылаз «ацивилизациа реиҿагылара» ҳәа хьӡыс измаз атеориала, 21-тәи ашәышықәса акультурақәа аԥыжәаразы реиҿагылара иаамҭаны иҟалоит ҳәа азгәеиҭон автор. Даҽакала иуҳәозар, уи аҵысра еиуеиԥшым ацивилизациақәа рҿы аԥыжәара агаразы ахықәкы ахьамоу, адунеи афундаментализм иалаӡоит ҳәа агәаанагара иман Хатингтон. Ацивилизациақәа акоммуникациа ахьрымам иахҟьаны рымҩақәа еиҳа-еиҳа еицәыхарахоит. Аконфликттә ҭагылазаашьа аԥсҭазаара иашьашәаланы иҟалеит. Ацивилизациатә процессқәа ирыдҳәалоу атәылақәа уи Хатингтон дызлацәажәоз амодель ишаҳәо еиԥш лассы-лассы рхы мҩаԥыргоит. Хаттингтон игәаанагарала, ацивилизациатә еиԥшымра еиҳа-еиҳа иӷәӷәахо иалагоит, анаҩсгьы еиҳа амч змоу ацивилизациақәа рыбжьара аконфикт аҽарҭбаауеит. Аԥхьаҟагьы урҭ еиҿамгылар залшом, еиҳарак аконфликт ҟалоит мраҭашәаратәи ацивилизациеи егьырҭ акультурақәеи рыбжьара. Хаттингтон иажәақәа ацәажәарақәа рацәаны иахылҿиааит, аха уажәтәи аамҭазы иубаратәы иҟоуп усҟан аполитолог дызлацәажәоз аиҳарак ииҳәоз шыҟалаз. Аҵарауаҩ Т. Маиер ишиҳәо ала, «аидеологиақәа реибашьра ацивилизациақәа реибашьра амҩа иацнаҵоит». Уи ихьшәашәоу еибашьроуп макьана. Аха адунеи еидызкыло аидеиа анацәыӡ, ацивилизациақәа иаарту аиҿагылара ашҟа иианагар алшоит. Уи еиҳа еицәоу аибашьра ахылҿиаар ҟалоит ҳәа агәаанагарагьы имоуп аҵарауаҩ. Хыхь зыӡбахә ҳамаз америкатәи аполитолог С. Хатингтон иԥхьаӡоит аԥхьаҟа иҟалараны иҟоу аибашьрақәа атәылақәа рыбжьара акәӡам иахьыҟало ҳәа, уи акультурақәеи ацивилизациақәеи рыбжьара ауп иахьымҩаԥысло. Убри аан амсылманратә екстремизм адунеи аҿы зегь реиҳа узыцәшәаша шәарҭараны иҟалоит ҳәа азгәеиҭон иара. Уи аидеиа, иара, астудентцәа алекциа данырзаԥхьоз ирыдигалеит 1992 шықәсазы Америкатәи анапалакратә институт аҿы. Анаҩс уи иусумҭа иациҵоит «1993-тәи ашықәс азы атәым усқәа» («Иностранные дела 1993 года») ҳәа хыс измаз иҩымҭаҿы. Анаҩс уи идиссертациагьы иациҵоит иҩымҭақәеи ишәҟәқәеи рҿы.

Афундаментализм адинхаҵараҿы:

Ақьырсианратә фундаментализм

Ақьырсианратә фундаментализм ршоит еиуеиԥшым ахырхарҭақәа рыла апротестантәи, акатоликатәи, аиашахаҵаратәи ҵысрақәа ҳәа. Ноам Хомски иҳәон: «Еиду Америкатәи Аштатқәа руаажәларра Саудовтәи Аравиеи ауаажәларра Талибани раасҭа еиҳа афундаментализм рыларҵәаны иҟоуп» ҳәа.

Афундаментализм адинхаҵараҿы

Ақьырсианратә фундаментализм Ақьырсианратә фундаментализм ацәырҵра апротестантизм иадҳәалоуп. 1895 шықәсазы Ниагара-Фоллс ақалақь аҿы имҩаԥысуаз Иԥшьоу аҩыра иазкыз аконференциаҿы гәыԥҩык апротестанттә пасторцәа иаԥшьаргеит аконцепциа ҿыц апринципқәа рыдкылара. Апринципқәа иреиуан: Иԥшьоу аҩыра ишаныҵәҟьоу адкылара, Иаса Қьырса доуҳала иира, Иаса Қьырса агәнаҳара ҟазҵаз рзы иԥсра, Иаса Қьырса игылара, Иаса Қьырса адгьыл ахь ихынҳәра. 1910 шықәсазы Апресвитериантә ассамблеиа хадеи егьырҭ еиуеиԥшым аконсервативтә динхаҵаратә еиҿкаарақәеи арҭ апринципқәа ирықәшаҳаҭхоит. 1919 шықәса раахыс аус ауеит Адунеизегьтәи афундаменталистцәа рассоциациа, 1948 шықәсазы уи ахьӡ ԥсаххоит Жәларбжьаратәи ақьырсианратә уахәамақәа рхеилак ҳәа. 1920-тәи ашықәсқәа рзы афундаменталистцәа анаукатә аарԥшымҭақәа ирҿагылоит, еиҳарак Дарвин аеволиуциазы итеориа. Урҭ рықәгыларақәа ирыбзоураны 1921—1929 шықәсқәа раан Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы ирыдыркылеит Дарвин итеориа аҳәынҭқарратә школқәа рҿы дырҵара азин амызхуа азакәанқәа. Уи апроцесс «Батлер иакт» ҳәа ахьӡ аиуит. 1925 шықәсазы ирыдыркылаз азакәын ала, ашколқәеи иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи рырҵаҩцәа азин рымаӡамызт ауаҩы иеволиуциа иадҳәалаз Дарвин итеориа ахәыҷқәа дырҵареи Иԥшьоу аҩыра иану мап ацәкреи. 1940-тәи ашықәсқәа раан афундаменталистцәа уи ақәԥараҿы иаҵахеит. Анаҩс иара афундаментализм аҩныҵҟагьы еиуеиԥшым аҵысрақәа цәырҵуеит.

Аиашахаҵаратә фундаментализм

Иҟоуп авторцәа, Урыстәыла аиашахаҵаратә фундаментализм ыҟоуп ҳәа зыԥхьаӡо. Уи 19-тәи ашәышықәса алагамҭазы ицәырҵит ҳәа агәаанагара ыҟоуп. Уи аҵысра аганахь ала ауаажәларратә интерес иацлоит 1980—1990-тәи ашықәсқәа раан иҟаз аполитикатә ҭагылазаашьа иахҟьаны. Урыстәыла ишьақәгылаз адинхаҵаратә фундаментализм иашьаҭаны иԥхьаӡоуп аекуменизм аҿагылара. Уи иаанагоз еиуеиԥшым ақьырсианратә ҵысрақәа реидгылара аҿагылара, алибералтә идеиақәа рықәымныҟәара, иара убас иаарту акритика аарԥшра. Ҳаамҭазтәи урыстәылатәи аиашахаҵаратә фундаментализм х-компонентк алукаар алшоит: 1. алибералтә социал-политикатә модель акритика азура, еиҳараӡак аџьармыкьатә економика акритика; 2. апатриотикатә риторика, Урыстәылеи Мраҭашәареи реиҿаргылара. Уи убар алшоит Асовет Еидгыла ахьыҟаз аҳәаақәа рҿы имҩаԥысуа аполитикатә процессқәа рҿгьы; 3. аекуменизм аҿагылара, ақьырсианра аханатә ишыҟаз ашҟа ахынҳәра. Урыстәыла иҟоу аиашахаҵаратә фундаментализм адгылаҩцәа рҳәынҭқарра аҿиаразы ахатә амҩа амоуп ҳәа рыԥхьаӡоит. Ари аҵысра амчқәа хоуп аҳәынҭқарра аполитикатәи асоциалтәи ԥсҭазаараҿы ароль ӷәӷәа ааннакыларазы.

Акатоликатә фундаментализм

Акатоликатә фундаментализм ақьырсианраҿы еиҳа иӷәӷәоу ҵысраны иҟоуп. Уахь иаҵанакуеит 1970 шықәсазы Марсель Лефевр еиҿикааз «Иԥшьоу Пи ииашьара» ҳәа хьӡыс измаз аиҿкаара.

Амсылманратә фундаментализм

Амсылманратә фундаментализм адгылаҩцәа Аҟәырҟан аҩыра апринципқәа ишаныҵәҟьоу рықәныҟәара акәын хықәкыс ирымаз, иара убас амсылманцәа иртәу адгьылқәа аколонизаторцәа рҟынтәи ахы ақәиҭтәра. Џьон Еспозито иусумҭақәа рҿы иҩуан: «Амилаҭтә ҳәынҭқаррақәа еиҳа-еиҳа рымчқәа маҷхоит, амсылманратә ҳәынҭқаррақәа рҭагылазаашьа цәгьоуп, уи зыхҟьо амсылманцәа анцәа дахьырцәыӡыз аҟнытә ауп. Арҭ аҳәынҭқаррақәа руааԥсыра Мраҭашәаратәии Мрагыларатәии ридеологиақәа еиҳа-еиҳа ирыдгыло иалагоит». Аха иҟоуп амсылманра здызкылаз атәылақәа рҿы афундаментализм ихадоу идеологианы иахьыҟоу, уахь иаҵанакуеит Исламтәи Ареспублика Иран. Ҳәынҭқаррақәак рҿы афундаментализм аҵысра аппозициак аҳасаб ала иҟоуп, иара убас атерроризм аметодқәа зхы иазырхәогьы уԥылоит. Амсылманратә фундаментализм шьаҭасны иамоуп аполитикатә мсылманра (исламизм). Аглобализациатә процессқәа ирыдҳәалоу асоциалтә еиҟарамра амсылманратә фундаментализм аидеологиа ахылҿиаауеит ҳәа рыԥхьаӡоит уи апроцессқәа ҭызҵаауа реиҳарак. Иара амсылманратә фундаментализм ахаҭаҿгьы иҟоуп еиуеиԥшым аҵысрақәа, еиҳа иӷәӷәоу ируакуп адунеи иалаҵәахьо ваххабизм ҳәа изышьҭоу аҵысра. Иара шьаҭас иамоуп амсылманраҿы иҿыцу ацәырҵрақәа зегьы мап рыцәкра. Дара егьырҭ адинхаҵарақәа рганахь ала ачҳара аадырԥшӡом, агрессиатә ҟазшьа ахьрымоу аҟнытә. Еиуеиԥшым аҳәынҭқаррақәа рҿы урҭ аиҿкаарақәа изакәаным ҳәа иԥхьаӡоуп. Уажәтәи аамҭазы агеополитикатә еицлабраҿы зегь реиҳа иҿырԥшыгоу афундаменталисттә ҵысраны иԥхьаӡоуп амсылманратә фундаментализм. Уи атоталитартә политикатә идеологианы иҟоуп. Еиҳа ишәарҭахоит ари аҵысра, уи адгылаҩцәа иаартны аибашьратә методқәа рхы иархәаны мраҭашәаратәи аидеологиа ианаҿагылоу. Ҿырԥшыгас иааугар ҟалоит «Боко харам» ҳәа хьӡыс измоу нигериатәи атеррористтә еиҿкаара. Уи ахьӡ еиҭаугозар иаанагоит «Мраҭашәаратәи аҭҵаарадырра мап ацәкра» ҳәа. Аиҿкаара хықәкыс иаман амсылманратә кодекс шариат анормақәа ршьақәыргылара. «Боко харам» адгылаҩцәа Нигериа аҩадатәи ахәҭа рнапаҿы иааганы ирымоуп, лассы-лассы атеррористтә гәыԥқәа рцәырҵрақәа ирыхҟьаны уи аҭыԥ шәарҭаны иԥхьаӡоуп. Ус 2014 шықәсазы аиҿкаара аибашьцәа ашкол иҭаз аӡӷабцәа ӷьычны мчыла хаҵа ирышьҭит. Ус дара ауааԥсыра рыпринципқәа мчыла ирыладырҵәоит. Аха амсылманратә фундаментализм даҽа ганкахьала уахәаԥшыргьы алшоит. Аҳәынҭқарра аргылараҿы ароль ӷәӷәа амазаргьы алшоит амсылманратә фундаментализм, еиҳараӡак аекспорт зхы иазырхәо аҳәынҭқаррақәа рҿы. Ус афундаменталисттә принципқәа анефт зҭиуа аҳәынҭқаррақәа рҿы идеологиа хадас ирымоуп. Араҟа амсылманратә фундаментализм асоциалтә еиҟарамра аҿагыларазы алҵшәа амоуп. Афундаменталисттә идеиақәа амсылманра ахаҭагьы аԥсахрақәа аланагалеит, ауаажәларра рхәыцраҿгьы аҭыԥ ҷыда ааннакылеит. Еиуеиԥшым амсылманратә ҵысрақәа ирыдгылоу ауаа зегьы еицырзеиԥшны иҟоуп аҿыцрақәа ралагала мап ацәкразы агәаанагара.

Афундаментализм аларҵәара амзызқәеи аҭоурыхи

Асоциал-економикатә мзызқәа рыдагьы, афундаментализм ацәырҵра асоциал-ԥсихологиатә мзызқәагьы ыҟоуп. Германиатәи аԥсихолог Д. Функе иажәақәа рыла, «афундаментализм аисберг ахықәцә ауп, уи ашәарҭадара агәхьаагара ауп изыдҳәалоу».

Афундаментализм аларҵәара амзызқәа: 1) адинхаҵарақәа рыҩныҵҟа амодернистәи аконсервативтәи процессқәа реиҿагылара; 2) ауаажәларраҿы адинхаҵара ароль амаҷхареи акультуратә процессқәеи рымҩаԥысреи; 3) аглобализациа аҿагыларазы ицәырҵуа аҵысрақәа; Афундаментализм аларҵәараҿы адинхаҵаратә процессқәа рыдагьы, иҟан даҽа мзызкгьы. Адунеи аҿы имҩаԥысуаз асоциал-економикатәи, аполитикатәи аиҿасрақәа раан аглобализациеи асекулиаризациеи рыпроцессқәа еиҳа-еиҳа иӷәӷәахон. Иҟан адинхаҵареи аҳәынҭқарреи реидыхра згәамԥхоз, ауаа рхатә зинқәа рыхьчара мап ацәызкуаз ауааԥсыра. Иҿыцу аҭагылазаашьақәа рҿы, модернизм ацәырҵраан, аҳәынҭқаррақәа рнапхгаҩцәа урҭ апроцессқәа ирҿадыргылоз ак рымазар акәын. Афундаментализм аҿагыларатә идеологианы иалырхуеит. Раԥхьаӡа акәны афундаментализм цәырҵит Еиду Америкатәи Аштатқәа, уаҟа 1910–1912 шықәсқәа рзы хәыдаԥсада ауааԥсыра ирыладырҵәон афундаментализм аидеиа атәы зныз абӷьыцқәа. Уи ауааԥсыра рнапаҿы ирырҭон. Аидеиақәа рыларҵәан раԥхьаӡа акәны еиҳарак аладатәи аштатқәа рҿы, анаҩс, 1950-тәи ашықәсқәа раан, афундаменталистцәа активла ридеиақәа аҵарадырратә процесси амассатә информациатә хархәагақәеи рхы иархәаны рӡыргара иалагеит.

Изеиԥшразаалак акультура ахаҭа амч ахархәара апринцип алаӡам, аха аиԥшра бааԥсыла ашьҭалара, акультура еизакны, ма уи ахәҭақәа рҿы ицәырнагар алшоит ачҳара ацәыӡреи амч ахархәареи аидеологиа. Уи ҭызҵаауаз аҵарауаҩ Томас Меиер ихәыцит атермин «аиԥшра бааԥсыла ашьҭалара». Уи атермин акультуреи адинхаҵареи аполитикахь рыиагара амеханизм аилкааразы рхы иадырхәоит. Урҭ апроцессқәа афундаментализмгьы лассы-лассы иахылҿиаауеит. Ҳаамҭазтәи афундаментализм еиҳа аҵак ду змоу асоциал-политикатә феноменны иҟоуп. Америкатәи афундаментализм аҭоурых ҭызҵаауа аҵарауаҩ Г. Марсден афундаментализм Америка амҩаԥысшьа амҽхак ус ахәшьара аиҭеит: «Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы иахьышәҭаху аҭыԥ аҟнытә ишәыршәыр акәтаӷь, хымԥада афундментализм иадгыло аӡәы иқәшәоит» ҳәа. Уи иаанагоз аконсервативтә, афундаменталисттә идеологиа иадгылоз уа даара ишырацәаз акәын.

Иудеатәи афундаментализм. Ари аҵысра аларҵәара амоуп Израиль. Уаҟагьы, егьырҭ адинхаҵаратә фундаменталисттә ҵысрақәа рҿеиԥш, иудаизм азакәанқәа рықәныҟәаразы ақәԥара иадҳәалоуп уи аҵысра. Уи адгылаҩцәа гәыԥқәаки амилициатә усзуҩцәеи рыбжьара изныкымкәа аидысларақәа ҟалахьеит. Иҟоуп, иара убас, арадикалтә ҟазшьа змоу аиҿкаара "Нетуреи карта», уи Мессиа адгьыл ахь дылбаанӡа иахьшьақәгылаз аҟнытә, Израиль зынӡа ҳәынҭқарроуп ҳәа изымԥхьаӡо.

Афундаментализм аполитикаҿы

Аҵарауаа иалыркаауеит даҽа адинхаҵарахь иаҵанамкуа афундаменталисттә ҵысрақәак аҳәынҭқарра-политикатә, аекономикатә, аекологиатә, афеминисттә, амилаҭтә уҳәа егьырҭ. Арҭ аҵысрақәа зегьы еидызкыло шьаҭасны иҟоуп аҭышәантәалареи иашаки рзы ақәԥара. Афундаментализм ҳәа азырҳәоит изеиԥшразаалак абсолиутла иашарак иазнеиуа аидеологиа.

Афундаментализм акритика: Афундаментализм акритика азызуа ирҳәоит, уажәтәи ауаа ижәытәӡоу аҩырақәа ииашаны еилыркааразы урҭ злаҩыз абызшәа бзиаӡаны ирдыруазар ауп ҳәа. Уи ада аинтерпретациақәа ҟамлар залшом, иахьанӡа иаҳзааиз адинхаҵаратә традициақәа аиҭагараан аԥсахрақәа рыламкәа изыҟалом ҳәа. Убри аан дара аҩырақәа рҿгьы изныкымкәа аиҿагыларақәа уԥылоит, аха ақьырсианратә фундаменталистцәа уи атәы иалацәажәаӡом ҳәа азгәарҭоит ԥыҭҩык.

Афундаментализм аҿы ицәырҵыз арадикалтә ҟазшьа змоу аҵысрақәагьы ауаажәларратә шәарҭадаразы ибааԥсу ак акәны иԥхьаӡоуп. Убри аҟнытә афундаментализм ацәырҵра иааизакны адунеи иқәынхо ауааԥсыра рзы ирԥырхагоу акакәны иҟоуп ҳәа азгәарҭоит уи аидеологиа аҿагылаҩцәа.

Азхьарԥшқәа

• [1]
• [2]
• [3] Архив ҟаҵан 2021-09-26 азы Wayback Machine аҟны.
• [4]
• [5] Архив ҟаҵан 2021-01-27 азы Wayback Machine аҟны.
• [6]
• [7]
• [8] Архив ҟаҵан 2021-01-27 азы Wayback Machine аҟны.
• [9]
• [10]
• [11] Архив ҟаҵан 2021-09-26 азы Wayback Machine аҟны.
• [12]
• [13]