Иасхрыԥшь
Иасхрыԥшь, Есхрыԥшь, џьара џьара Арҭ, Арҭкәаџ – Саӡны иахәҭаку гьежьыроуп.
Аҭоурых
аредакциазураАдлертәи акра аҿы инхон Арҭ ауаажәларра ду, урҭ напхгара рзыруан аҭауадцәа Арҭба (Арыҭба)[1]. Арантәи рацәак харамкәа Мзымҭа аӡиас аиҩхааҿы - Лиашь игылан асаӡ қыҭақәа: Кирека, Абаза, Банчерыԥшь, Учуга, Хышхәрыԥшь, Ката, Џьанхәҭа[1]. Адлер ақалақь иахьатәи ахьӡ аетимологиа аҭауадшьҭра Арҭба иадҳәалоуп. Аха аԥсуаа-асаӡқәа ари аҭыԥ Арҭқыҭа ҳәа иашьҭан. Аҭырқәцәа, ҷыдала, Арҭба иаҵанакуаз аҵакырадгьылаҿы инхоз ауааԥсыра, “Ардлер” ҳәа изышьҭоу, даҽакала иуҳәозар, «Арҭ уаа», «Арҭаа»[1].
Аԥшыхәратә усзуҩы Ф.Торнау ишәҟәы “Саӡуаа ма Џьигеҭаа” аҿы иҩуеит,
Есхорыԥшь ма Арҭкәаџ ауаажәларра Хәдаԥсы аӡиас аҿы 200 ҭаацәара рҟынӡа инхоит: Аредба ауаажәларра, Лиашь архаҿ, 430 ҭаацәара рҟынӡа[2].
Ҵабал анырга ашьҭахь, аимператор Никәала I игәҭакы инақәыршәаны, аурыс аҳәынҭқар ирқәа Г. В. Розени аин.-м. А. М. Симборскии рнапхгарала, Арҭқыҭ акра ақәлара рҽазыршәеит. 1837 шықәсазы рашәарамза ҩба рзы Аԥсны аӷбақәа ахьгылаз, адесанттә мчқәа дыртәеит[2]. Абарон Розен ихаҭа афрегат «Анна» дақәтәаны Есхрыԥшь дыӡхыҵит. Ар Адлерҟа иааит рашәарамза 6 азы.
Барон Розен дыԥшыхәит, аха амшын аԥшаҳәа ианазааигәахоз, ашьхауаа иреихсуа иалагеит. Адырҩаҽныҵәҟьа, рашәарамза 7 азы, аескадра амшын аԥшаҳәа аҟынтәи 500 метра рыбжьара аԥырсал ааннакылеит. 41 канџьа ирықәтәаны, амшын аԥшаҳәахьы идәықәлеит. Рашәарамза 8 азы арратә гәыԥ ахырӷәарҭа аргылара иалагеит, аха ашьхарыуаа иаанымкылеит, урҭ аурыс гәыԥ зныкымкәан ирықәлон[2]. Адлер ахьчараҿы асаӡқәа инарываргыланы активла рхы аладырхәит аублаагьы. Асаӡқәеи, ацхыраара иааиз аублааи игәаӷьны ишырҿагылазгьы, аҳәынҭқар ир рыгәҭакы нарыгӡеит[2]. Абас ала Арҭқыҭ ргеит.
Рашәарамза 14 рзы Розен иҭыԥ ахь иааит Биарслан Барзагьи иара ицызгьы аублаа рхаҭарнакцәеи. Ирҭахузеи аурысцәа ҳәа? Барон аа-дҵак ҟаиҵеит, урҭ рахь иаҵанакуеит: Урыстәыла аҿагылара аҟәыҵра; ашасцәа рыҭара; Урыстәылатәи абаандаҩцәа рырхынҳәра, уҳәа убас иҵегьы. Мышкыҵәҟьа ааҵуаны, рашәарамза 15 рзы, асаӡқәа рделегациа ааит, Шәлиман Арҭба хыс дҟаҵаны, убри азҵаара рыманы, абарон Барзагь аҭак шиҭаз еиԥшцәҟьа, Арҭбагьы аҭак ииҭеит. Арҭаа раҳҭнықалақь анырцәыӡ, Аԥсныҵәҟьа иахәҭакхеит.
1840 шықәсазы Саӡтәи агьежьырақәа (аилазаарақәа) жәпакы Михаил, даҽакала иуҳәозар, Аҳәынҭқар Аимператор изиашаразы аҭоуба ҟарҵо иалагеит. Раԥхьаӡа аҽаҭара ҟазҵаз, 1840 шықәса алагамҭазы, аҭауадацәа Ачаа рнапаҿы иааз Хышьха ауаажәларра (200 ҩны), насгьы Цандрыԥшь иҟоу қыҭақәак руак. 1840 шықәсазы лаҵарамза 30 азы ҳара иаҳбоит Цандрыԥшьтәи аҭауадацәа Омар, Беслан, Еслам (Ислам) Цанаа - «Џьигетцәа (саӡқәа) рыбжьара иӷәӷәаз»[2], Урыстәыла атәылауаҩра шроуз. Анаҩс, егьырҭ асаӡ ҭауадцәа рфеодалтә елита ахаҭарнакцәа:
Зураб Ҳамышьи Геч Ҳасани, аамсҭа: Осман Чуу, Омар Осван, Омар Цвамбаиа (Цанба), Иаков Цвамбаиа(Цанба), Ҳусеин Чуа, анхацәа: Балхәыхә Авздахва, Мысҭаф Абада, Жьи (Жьиба) Ҳуссеин, Бгазв (Абӷажәба) Мусва, Взеда Жузуф, Ҷани (Ҷанба) Согәышь, Очиба Еслам, Терим Кваташа, Цәеи (Цәеиба) Тахәыхә, Тигней Наурза, Хванапши (Хәанаԥшь Болихуху, Инагә Мусса, Абгаджаа Жусуф, Абаш, уҳәа убас иҵегьы[2].
Абас еиԥш иҟоу ачарҳәара азы, Ҳаџьы Барзагь напхгара ззиуаз агәыԥ, Урыстәыла аҿаԥхьа ишьҭарҵаз аҭоуба азы ашьаура иалагеит, аҭоуба шьҭазҵаз ирықәлеитҵеит, Цандрыԥшь ахаҭа дырбгеит, ирблит, насгьы «ахараԥса ада, аҭоуба шьҭырхеит аурысцәеи дареи еицышьҭамларц». Аха аҭ. Арҭааи Гьачааи ахараԥса ршәеит. Анаҩсан, Есхрыԥшь, Гьачрыԥшь, Цандрыԥшь уҳәа егьырҭ агьыжьырақәеит рҵакырадгьылаҿ иаԥҵан Саӡтәи априставра. Раԥхьаӡа 1837 инаркны 1841 рҟынӡа напхгара иуан Алықьсандр Гьаргь-иԥа Чачба, ашьҭахь 1841 инаркны 1850 рҟынӡа аԥсуа аамсҭа, аурыс афицар - Салуман Ажәанба[2]. Егьырҭ аамҭақәа раан Есхрыԥшьи уи аԥшәмацәа Арҭаа еиҳа иҭынчны инхон. Кавказтәи аибашьра анҵәамҭазы Арҭқыҭеи Гьачи рҿы ауаа еизо иалагеит, азҵаарақәа рыӡбаразы. Аха, рыцҳарас иҟалаз, урҭ аицәажәарақәа акгьы ахь икылнамгеит. 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 азы ашьхарыуаа рықәхра иалахәыз аруаа Гәыбаадәы апарад мҩаԥыргеит[1]. Ашьхауаа, рынхарҭа ҭыԥқәа ааныжьны, рмал зегьы, ачарыцқәа, зны-зынла иҿымхыз амхырсҭақәагьы аанрыжьуан. Урҭқәа зегьы ирымаз, рыԥсадгьылаҿ инхаз аказакцәа рахь инеит[2].
Аҵакырадгьыл
аредакциазураИасхрыԥшь иҟан аӡиасқәа Мӡымҭеи Ҳамышьи ирыбжьанакыз адгьылқәа рҿы[2][3]. Иасхрыԥшьи егьырҭ агьежьырақәеи Гьачрыԥшьи, Цәыжьеи, Ҳамышьи рҳәаақәа еиван. Ари агьежьыра аҳҭнықалақьын Арҭқыҭ, ахәаахәҭратә қалақь ду, ажәытәан уи Аԥсуа аҳра иаҳҭнықалақьын[1][3].
Агьежьыра анапхгаҩцәа
аредакциазураСалуман Ажәанба ишиҳәо, ари аҭаацәараҿы аиҳабы аҭауад Арҭба Чыгәа иоуп[3]. Дхаҵа ҟәышуп, дгәымшәоуп. Иабшьа Беслан 1837 ашықәс азы Адлер ампыҵахалараан дҭахеит. Арҭбеи иҭаацәа акыр ҵуеит аҽаҭара агәазыҳәара рымоуижьҭеи[3].
- Арҭба