ИУНЕСКО

ИУНЕСКО (англ. UNESCO — United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) —Аҵараиуреи, аҭҵаарадырреи, акультуреи рызҵаарақәа ирызку, аҭыԥ ҷыдақәа Адунеизегьтәи аҭынха асиа иалазҵо Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара иҷыду усбарҭаны иҟоуп.

UNESCO

Аиҿкаара ирыланаҳәо хықәкқәаны иҟоуп, — аҳәынҭқаррақәеи ажәларқәеи аҵараиуреи, аҭҵаарадырреи, акультуреи русхкқәа рыҟны русеицура амҽхак арҭбаарала аҭынчреи ашәарҭадареи рырӷәӷәара; аиашара алыршареи азакәанреи, Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара Аԥҟаԥҵәаҟны ажәларқәа зегьы рзы ирылаҳәоу, расас изҵазкуазаалак, дхаҵаз, дыԥҳәысыз, бызшәас мамзаргьы динс иныҟәыргозаалак, ауаҩы изинқәеи ихақәиҭра хадақәеи азеиԥш ҳаҭырқәҵареи рықәныҟареи рыла.

Аиҿкаара аԥҵан 1945 шықәса абҵарамза 16 рзы, иара аштаб-тәарҭа Париж, (Франциа) иҟоуп.

Уажәы аиҿкаара иалоуп 193 ҳәынҭқарра-алахәцәа, 2 –ҳәынҭқаррак-ахылаԥшҩцәеи 10- адәныҟатәи аполитиказы аҭакԥхықәра ныҟәзымго еидгылоу алахәцәа — адгьылҵакырақәа. 182 ҳәынҭқарра-алахәцәа иааиԥмырҟьаӡакәа аиҿкаараҿы ахаҭарнакрақәа рымоуп Париж, ара иара убас иҟоуп есымшатәи анаԥшҩцәа 4-ҩыки анаԥшратә миссиа назыгӡо аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа 9. Аиҿкаара аилазаараҟны иҟоуп адунеи еиуеиԥшым ахәҭақәа рыҟны иҟоу 60 биурои аиҵаҟәшақәеи.  Аиҿкаара аусура иаҵанакуа азҵаарақәа рыҩныҵҟа иҟоуп: адискриминациа апроблемақәа аҵараиуреи аҵарадареи русхк аҟны; амилаҭтә культурақәа рыҭҵаареи амилаҭтә кадрқәа разыҟаҵареи;  асоциалтә ҭҵаарадыррақәа, агеологиа, аокеанографиа, абиосфера апроблемақәа.

1948 шықәса инаркны аиҿкаара иҭнажьуеит ажурнал «Куриер ИУНЕСКО», ҳазҭагылоу аамҭазы иҭыҵуеит жәа-бызшәак рыла, онлаин ала ахархәара ҟалоит.

Иахьа ИУНЕСКО иҿыцу аидеиақәеи астандартқәеи рцәыргара зылшо акакәны иҟоуп. Урҭ ауаатәҩса рҿаԥхьа иқәгыло аетика ҟазшьа змоу апрболемақәа рҭышәныртәалара, рҳәаақәҵара иазку жәларбжьаратәи анормативтә документқәа шьаҭас ирыҭахоит.

ИУНЕСКО иара убас аинформациқәеи адыррақәеи реимдареи рыларҵәареи иазку центрны иҟоуп, убри алагьы ари аиҿкаара иалахәу аҳәынҭқаррақәа руаажәларрақәа рылшарақәа иеиуеиԥшым аҟәшақәа рыҟны рыҿиара иацхраауеит. Иааизакны, ИУНЕСКО аус зуа 191 иара убас ассоциациатә ҳәынҭқаррақәа 6 рыбжьара – аҵараиуреи, акультуреи, акоммуникациеи рысфераҟны жәларбжьаратәи аусеицура иацхраауеит. ИУНЕСКО ииашаны, мцҳәарада, хра злоу ауаатәҩсатә ҟазшьақәеи иарбан цивилизациа - заалакгьы, иарбан культуразаалакгьы ҳаҭыр ақәҵареи шьаҭас измоу жәларбжьаратәи аигәныҩразы аҭагылазаашьа аԥҵара иазку.

ИУНЕСКО ари ароль иахьа ҷыдала аҵакы дуӡӡа амоуп атерроризм ауаҩытәҩса ашәарҭара анрызцәырнаго аамҭазы.

Адунеи аԥхьаҟа иҭышәынтәаланы аҿиаразы, ауаҩы изинқәеи ирықәныҟәаны, ҳаҭырла ауааи ажәларқәеи реизыҟазаашьеи, аӷарра аҿагылареи шьаҭас измоу аглобалтә знеишьа аҭахуп. Абарҭ ахырхарҭақәа роуп ИУНЕСКО хықәкыс иамоу, уи аусурагьы ҵакыс иаҵоу.

Аусура  

Аусура ахырхарҭа хадақәа азгәаҭоуп хә-программатә секторк рыҟны: аҵараиура, аԥсабаратә ҭҵаарадыррақәа, асоциалтәи агәуманитартәи ҭҵаарадыррақәа, акультура, акоммуникациа, аинформациа. Иҟоуп иара убас, ахырхарҭақәа зегьы ирыхәҭакны иҟоу еимадоу атемақәа. ИУНЕСКО аусураҟны принцип хаданы иҟоуп — ауаа рыбжьара аилибакаареи аиҿцаареи алзыршо ахархәагақәа рырҿиареи реизырҳареи рыцхраара, урҭ ахархәагақәа дасу рыԥсҭазаара иазку ииашоу, иреиӷьу адыррақәа роура алыршара.

Аҵараиура

ИУНЕСКО аиҿкаара анаԥҵаз инаркны аусураҟны ихадароу хырхарҭаны иаԥхьаӡоит аҵараиура. Аибашьра ашьҭахь аиҿкаара ихырбгалаз ашколқәа реиҭашьақәыргылара, Мраҭашәаратә Европа аҵараиура аусхк аҟны еиԥҟьаз аимадарақәа аҭыԥ рықәҵареи иаҿын.   1950-тәи ашықәсқәа рзы аиҿкаара иара убас аҵараиураҟны ауаҩы изинқәа рыхьчара нап анаркит. 1960 шықәсазы ирыдыркылеит Аҵараиура аусхк аҟны адискриминациа аҿагыларазы  Аконвенциа. Абри аԥхьа иҿио атәылақәа рганахьала аусура асистематә ҟазшьа аманы имҩаԥысӡомызт, еиҳарак уи еиуеиԥшым ахырхарҭақәа рзы рацәак ҵакы змам адыррақәа раарԥшра иазкын. 1960 шықәса алагамҭазы аиҿкаара иҿыцу африкатәи аҳәынҭқаррақәа аналала ашьҭахь, ИУНЕСКО ҷыдала иҿио атәылақәа хшыҩзышьҭра рынаҭо иалагеит

1990 шықәсазы ЕАР, ИУНЕСКО ИУНФПА, ИУНИСЕФ аҿиара апрограммеи Адунеизегьтәи абанки  Джомтьен, Таиланд имҩаԥнагеит   Адунеизегьтәи аконференциа, уи азыӡба аднакылеит 2000 шықәса рзы «алагарҭатә ҵара асистема ауниверсалтәреи аҵарадара армаҷреи рзы». Апроект хьӡыс иаҭан «Аҵараиура зегьы рзы», уи шьаҭас иамоуп иара абас захьӡыз амилаҭтә проектқәа, ИУНЕСКО аиҿкааҩыс иҟоуп, иара афинснзоужьра ахыҵхырҭақәа рыԥшаара анапы иануп, насгьы есышықәса апрограмма аусура иазку ажәахәқәа азнархиоит. 2000 шықәсазы Дакар, Сенегал имҩаԥысуан аҵараиура иазкыз Адунеизегьтәи афорум, иара убас  ЕАР асистемаҟны аиҿкаарақәа жәпакы раԥшьгарала еиҿыркааз. Афорум аҟны имҩаԥган амилаҭтә ажәахәқәа шьаҭас измоу апрограмма ахәшьара аҭара, уи иаанарԥшит апрогресс шыҟоугьы, хықәкыкгьы анагӡара шалмыршахаз. Аԥхьаҟа афорум аҟны ишьақәыргылан «Аҵараиура зегьы рзы» апрограмма ихадоу астратегиеи  ахықәки 2015 шықәса рҟынӡа. Хықәкыс иҟан ихымԥадатәиу хәыда-ԥсадатәи аҵареи, алагарҭатәи абжьаратәи ашколқәа рыҟны ахаҵареи аԥҳәысреи реиҟарара, аҵараиура ахаҭабзиара ашьҭыхра, аиҵбыратәи ақәра змоу ахәыҷқәа рааӡаразы  еизаку ауснагӡатәқәа, аҿари аиҳабацәеи аҵараиуразы ирымоу аҭахрақәа рынагӡара, иара убас аиҳабацәа рҵарадырра аизырҳара. Аԥхьатәи аҩ-хықәкқәак иара убас ЕАР аҿиара ахықәкқәа рсиа иалоуп. ИУНЕСКО 2008 шықәса абҵарамза 25 рзы иҟанаҵаз ажәахә аҟны аиҿкаара аполитикатә системақәа раҵараиура апроблемақәа хырҩа рнаҭаӡом ҳәа иақәыӡбеит, иҳәан иара убас апрограмма хыбгалар ҟалар шалшогьы. 2005 шықәса рзы иазгәаҭоу агендертә еиҟарара алыршаразы актәи ахықәкы акгьы алымҵит. Иҟоу аҭагылазаашьа ҳасаб азуны, агәыҩбара ыҟоуп 2015 шықәса рзы зегьырзеиԥштә алагарҭатә ҵара аиура иазку аҩбатәи ахықәкы анагӡаразы. «Аҵараиура зегьы рзы» апрограмма ахықәкы анагӡара алзмыршаз азы алкаақәа шьақәырӷәӷәан 2011 шықәса хәажәкырамза 1 азы иҟаҵаз ажәахә аҟны. Ажәахә аҟны иазгәаҭаз егьырҭ инарыцҵаны проблеманы иҟан ашколхәыҷқәа абџьаршьҭыхлатәи аимак ралагалара. Ҷыдала, Ирландиа ԥасатәи ахадеи ауаҩы изинқәа рзы ЕАР акомиссар Мери Робинсон иазгәалҭеит аибашьратә еимакқәа рыԥсабара аԥсахра инадҳәаланы ахәыҷқәа гәҭакылатәи ажәыларақәеи инеиԥынкыланы имҩаԥысуаз ажәыларақәеи иробиектны ишыҟалаз.

1991 шықәсазы иаԥҵан ауниверситетқәа рыбжьара аусеицура арҿиареи «ахшыҩқәа рцәыӡреи» ахҟьа-ԥҟьақәа рыхҽреи хықәкыс измоу  апрограмма УНИТВИН (University Twinning and Networking), иара убас уи еицырдыруеит ИУНЕСКО адунеизегьтәи акафедрақәа рыкаҭа ҳәа.  ИУНЕСКО акафедрақәа аҵараиураҟны аԥышәа, адыррақәа, атехнологиқәа реимдара алнаршоит, иара убас имҩаԥнагоит арҵара, акадрқәа разыҟаҵара, аҭҵаарақәа рхаҭабзиара аизырҳара иацхраауа арҵаҩцәа аԥышәа рахыжьра. 1992 шықәсазы иаԥҵан абри еиԥшыз апрограмма азанааҭ-техникатә ҵараиура аусхк аҟны — ИУНЕВОК (Technical and Vocational Education and Training). 2009 шықәсазы имҩаԥысит иреиҳаӡоу аҵараиура иазкыз аҩбатәи адунеизегьтәи аконференциа (актәи мҩаԥысит 1998 шықәсазы, кәҿиарала имҩаԥысит ҳәа иԥхьаӡоуп). Аҩбатәи аконференциаан ихадароу аимак-аиҿак азкын иреиҳаӡоу аҵара ауаажәларра зегьы ироуртә иҟоу-иҟаму, иреиҳаӡоу аҵараиураҟны ахәаахәҭра ҟалар алшо-иалымшо (амаҵзурақәа рыҭира иазку аиқәшаҳаҭра инамаданы) реиԥш иҟоу азҵаарақәа. Аҵыхәтәаны, иалкаан акоммиунике, уи аконференциа алахәцәа жәпакы ргәаанагарала, «афрагменттә ҟазшьа» аман,  «еилкаау, инеиԥынкыланы иҟаҵоу ацҳамҭаны иҟаӡам жәларбжьаратәи академиатә уаажәларразы». 1953 шықәсазы еиҿкаан еидҵоу ИУНЕСКО ашколқәа рыкаҭа. Уи иалахәын ашколнӡатәи аусҳәарҭақәа, алагарҭатәи абжьаратәи ашколқәа, азанааҭ-техникатә усҳәарҭақәа, арҵаҩцәа разыҟаҵара апрограммақәа. Еидҵоу ашколқәа ҷыдала хшыҩзышьҭра арҭоит ЕАР-еи ИУНЕСКО-и ирызку аинформациа, аекологиеи иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабареи русхк арҵара, акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха аҭҵаара, ауаҩы изинқәеи ихақәиҭрақәеи. ИУНЕСКО арҵара апроцесс аҟны иалнакаауеит ихадароу азҵаарақәа ԥшьба «аҵара аҵара, адырразы, аҵара аҵара, иулшарц азы, анхаразы аҵара, аицынхашьа аҵаразы». ИУНЕСКО ашәҟәқәа, амонографиақәа, аилыркаагатә материалқәа акьыԥхьуеит. Инеиԥынкыланы иҭрыжьуа аматериалқәа рыҩныҵҟа иҟоуп:   «ИУНЕСКО Астатистикатә ашықәсынҵа», «Аҳәаанырцә арҵара», «Аҵараиура иазку адунеизегьтәи аилыркаага», «Аԥеиԥшқәа». 1991 шықәса раахыс ес-ҩышықәса иҭыҵуа «Аҵараиура иазку ажәахә» иагәылоуп астатистикатә  материалқәа, ахҳәаақәа, аҵараиураҟны адунеитә тенденциақәа ранализ. Шықәсык ахьтә знык имҩаԥысуеит аҵараиура иазку жәларбжьаратәи аконференциақәа. Аҵараиура азҵаарақәа рнапы алакуп арегионалтә биоуроқәа Бангкок, Беирут, Дакар, Сантиаго, иара убас аиҿкаара аофисқәа 52. Ахырхарҭа адгылара анаҭоит аглобалтә институтқәеи ИУНЕСКО ацентрқәеи, урҭ рхыԥхьаӡараҟны иҟоуп Женева иҟоу Аҵаразы жәларбжьаратәи абиуро, ИУНЕСКО аҵараиура ауснагӡатә згәаҭара жәларбжьаратәи аинститут  Париж, Буенос-Аирес иҟоу, Аԥсҭазаара зегьы аҩныҵҟа аҵара арҵаразы ИУНЕСКО Гамбург иҟоу,   ИУНЕСКО Аинститут аҵараиураҟны аинформациатә технологиақәа рзы Москва иҟоу,  ИУНЕСКО Жәларбжьаратәи ацентр атехникатәии азанааҭтә ҵараиуреи азыҟаҵареи рзы Бонн иҟоу, иара убас аиҿкаара арегионалтә проектқәа. ЕАР аиҵаҟәшақәа рахьтә  ИУНЕСКО заҵәык ауп зыхьӡ аҟны аҭҵаарадыррақәа зныԥшуаны иҟоу.  Абри инақәыршәаны аиҿкаара иԥсабаратәу аҭҵаарадыррақәа ирыхәаԥшуеит аҵараиуреи акультуреи рыбжьара амаҭәарбжьаратә еиныррақәа инарымаданы. ИУНЕСКО Аиадертә ҭҵаарақәа рзы Европатәи ацентри Аԥсабара ахьчаразы жәларбжьаратәи аидгылеи реиԥш иҟоу жәларбжьаратәи апроектқәа рхыҵхырҭаҟны игылан.   Ҳазҭагылоу аамҭазы ИУНЕСКО аҭҵаарадырратә хырхарҭаҟны изықәныҟәо акәны иҟоуп 2002 шықәсазы Иоҳаннесбург имҩаԥысыз иҭышәынтәаланы аҿиаразы Адунеизегьтәи аиԥылареи 1999 шықәсазы Будапешт имҩаԥысыз Адунеизегьтәи аконференциеи аихшьалақәа.   

Аҭҵаарадырра азҵаарақәа рнапы алакуп Наироби, Джакарта, Венециа, Каир, Монтевидео арегионалтә биуроқәа, иара убас аиҿкаара аофисқәа 23. Ахырхарҭа адгылара рырҭоит Аӡтәы ҵараиура иазку  ИУНЕСКО аинститут Делфт иҟоуи Абдус Салам ихьӡ зху Атеориатә физика жәларбжьаратәи ацентр Триест  иҟоуи.

ИУНЕСКО апрограммақәа рахьтә аҵараиура ахырхарҭа анапаҵаҟа иҟоуп  Жәларбжьаратәи Агидрологиатә программа, Аиҳабырабжьаратә   аокеанҭҵааратә комиссиа, апрограмма «Ауаҩи абиосфереи» (Абиосфератә резерватқәа адунеизегьтәи акаҭа),  Жәларбжьаратәи агеоҭҵаарадырратә программа (Амилаҭтә геопаркқәа адунеизегьтәи рыкаҭа), ишьаҭарку аҭҵаарадыррақәа жәларбжьаратәи рыпрограмма .

Асоциалтәии агуманитартәии ҭҵаарадыррақәа

Асоциалтәии агуманитартәии ҭҵаарадыррақәа русхк аҟны ИУНЕСКО анапы иануп асоциалтә еиҭакрақәа, ауаҩы изинқәеи ихақәиҭрақәеи ирызку адыррақәеи, астандартқәеи, аинтеллектуалтә еилахәырақәеи рӡыргара.   Ауаҩы изинқәа рзы Адунеизегьтәи алаҳәара аԥҟарақәа аԥсҭазаараҟны аларҵәара иазку ахықәкы хада адагьы, аиҿкаара аус рыднаулоит аҵараиураҟны ахаҵара аԥҳәысра реиҟарара реиԥш иҟоу азҵаарақәагьы.   ИУНЕСКО аусура азкуп ауаажәларраҟны иҟоу аҭагылазаашьа азгәаҭара, лыҵшәа змоу аҭҵаарақәеи афилософиеи, иара убас аҿиара ахырхарҭа алкааны иазгәанаҭоит.

Ари аусхк аҟны аиҿкаара аусура ԥшь-секциакны ишоуп: аетика (абиоетика, аҭҵаарадырреи атехнологиеи, аетика аусхк аҟны аҵараиура), ауаҩы изинқәа (агендертә еиҟарара, аӷарра аԥыхра, адемократиа, афилософиа,  адискриминациа аҿагылара), асоциалтә еиҭакрақәа (амиграциа, аурбанисттә ҭҵаарақәа, аҿар), аспорт (абаҩрҵәыратә ҵараиуреи адопинг апроблемеи).

ИУНЕСКО апрограммақәа рыҩныҵҟа асоциалтәии агуманитартәии хырхарҭа иаҵанакуеит  апрограмма МОСТ ( асоциалтә еиҭакрақәа напхгарарыҭара),  абиоетика иазку программа.

Акультура

Акультура аусхк аҟны ИУНЕСКО инанагӡо ихадароу усураны иҟоуп  ауаатәыҩсатә еизыҟазаашьақәа шьаҭас измоу акультуратә еиуеиԥшымзаара ацхраара.

Ари азнеишьа шьақәырӷәӷәан 2001 шықәсазы Акультуратә еиуеиԥшымзаразы Зегьырзеиԥштә декларациа адкыларала. Ауаатәҩса зегьы рзы хра злоу адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха ахьчараҟнытә аиҿкаара иматериалтәым акультуратә ҭынха еиуеиԥшым аформақәа, аҿаԥыцтә рҿиамҭа ашедеврқәа рыхьчарахь ииасит.  ИУНЕСКО аусураҟны акультура аусхк аҿы иҟоуп иара убас акультуратә обиектқәа рыхьчара абџьаршьҭыхлатәи аимакқәа ахьыҟоу  аҭыԥқәа рҿы, ари ахырхарҭаҿы аусура шьаҭас иамоуп  1954 шықәсазтәи Гаагатәи аконвенциа.

 Акультура азҵаарақәа рнапы алакуп Венециеи  Гаванеи иҟоу арегионалтә биуроқәа. ИУНЕСКО апрограммақәа рыҩныҵҟа акультуратә хырхарҭа иаҵанакуеит Адунеизегьтәи аҭынха, Иматериалтәым акультуратә ҭынха,   Аӡаҵаҟатәи акультуратә ҭынха реиԥш иҟоу апрограммақәа.

Акоммуникациеи аинформациеи

Аинформациа нхарҭәааны аиура ахьалымшо атәылақәа рыҟны ари иҭышәынтәаланы аҿиара ԥынгылас иаиуеит.   Акоммуникациа аусхк аҟны ИУНЕСКО аусура ари аус аҿы иҿоу атәылақәеи аҿиара иаҿу атәылақәеи рыбжьара иҟоу аиԥҟьара армаҷра иазкуп. Абри адагьы, ИУНЕСКО апресса ахақәиҭра аилагареи АИХ аусзуҩцәеи рахьырхәра иақәыӡбоит.

Ахырхарҭа аусура иацхраауеит аиҿкаара аофисқәа 27. ИУНЕСКО апрограммақәа рыҩныҵҟа акоммуникациатәи аинформациатәии хырхарҭа иаҵанакуеит  Аинформациа зегьы рзы, Адунеи агәынкыла,  ацифратә ҭынхеи акоммуникациа аҿиаразы жәларбжьаратәи апрограммеи рыхьчара апрограмма.

Иҷыдоу атемақәа

Ихадароу ахырхарҭақәа рыдагьы, ИУНЕСКО иарҿиоит амаҭәарбжьаратә еинырра зҭаху иҷыдоу атемақәа жәпакы. Иҷыдоу темақәаны иҟоуп аҳауа иахҭысуа аԥсахрақәа, ацивилизациақәа реиҿцаара, адгьылбжьахатә ҳәынҭқаррақәа, аҿар, абызшәақәа, аимакқәеи аԥсабаратә рыцҳарақәеи рыхҟьа-ԥҟьақәа рыпроблемақәа рыӡбара.

Абиуџьет

ИУНЕСКО апроблемақәа рызнеишьеи рыӡбашьа аметодқәеи аус рыднаулоит, иазгәанаҭоит аԥхьаҟатәи аҿиара амҩақәа, афинанстә цхыраара аус анапы алакӡам. Абри инамаданы аиҿкаара абиуџьет аҩцаны иҟаӡам. ИУНЕСКО абиуџьет ес-ҩышықәса ишьақәырӷәӷәахоит Ихадоу аконференциаҟны. Уи ианыԥшуеит фышықәса рыҩныҵҟатәи аиҿкаара абжьараҿҳәаратә стратегиа, ҩышықәса рыҩныҵҟатәи ахырхарҭа хадақәа рыла аусуразы ахархәагақәа реихшара. Аҵыхәтәантәи фышықәсатәи аплан иамҽханакуеит 2008 шықәса инаркны 2013 шықәсанӡа. 2010—2011 шықәсқәа раантәи абиуџьет аус зуа астратегиа аҳәаақәа ирҭагӡаны аҩбатәи биуџьетуп. 2012—2013 шықәсқәа рызтәи абиуџьет шьақәырӷәӷәан 2011 шықәса нанҳәамзазы  ИУНЕСКО Ихадоу аконференциаҟны.

Абиуџьет ааимҭақәа

ИУНЕСКО алагаламҭақәа реихшарбага

Аиҿкаара иааиԥмырҟьаӡакәа, есқьынагьтәи абиуџьет шьақәгылоуп аҳәынҭқаррақәа-алахәцәа рлагаламҭақәа рыла. Алагаламҭақәа шьақәыргылахоит Ихадоу аконференциаҟны иақәнагоу аихшарбагала.   Аихшарбага шьаҭас иамоуп аҳәынҭқаррақәа ЕАР алахәцәа рзы иҟоу убри аамҭазтәи аихшарбага инақәыршәаны, алахәратә еилазаараҟны аиԥшымзаара ҳасаб азуны. 2006 шықәсазы ЕАА р-Конгресс аҟны ицәыргаз аҳасабырбаҿы иарбан аихшарбага зықәныҟәо еиҳарак аҩныҵҟатәи азеиԥш аалыҵ шакәу. Убри аан, иарбан атәылақәа усҟантәи рҭагылазаашьа шанымԥшуа, ҷыдала, Китаи аҩныҵҟатәи аалыҵ акырӡа аизҳара атәы.  Аҳасабырбаҟны ажәалагала ҟаҵан аихшарбага ашьақәыргыларазы даҽа економикатә рбагақәак рхархәаразы, ҷыдала, аахәаратә лшара иаҟараны.

ИУНЕСКО аҟны аус ауеит Ихадоу аконференциа 24-тәи асессиаҟны иалагалаз алагаламҭақәа ршәаразы еилоу асистема.  Уи авалиутақәа ркурс аиҭасрақәа ирыдҳәалоуп, ҳазҭагылоу аамҭазы алахәратә лагаламҭақәа ЕАА рдолларқәа, аевро, мамзаргьы даҽа валиутак ала ршәара алнаршоит.  Еиуеиԥшым авалиутақәа рыла алагаламҭақәа ршәаразы иҟоу алшара аиҿкаара еиуеиԥшым апрограммақәа рымҩаԥгаразы хархәара змоу арҭ авалиутақәа ахьынӡаҭаху иахьыԥшуп.  Евро ЕАА рдоллар аганахьала аԥхьаӡаратә курс арҭ ахықәкқәа рзы ишьақәыргылахоит ИУНЕСКО ала, 2010—2011 шықәсқәа рзы акурс иартәоит ЕАА 1 рдолларк. = 0,869 евро ҳәа.

ИУНЕСКО амаӡаныҟәгарҭа ауснагӡатәқәа рахь иаҵанакуеит ибиуџьеттәым ахархәагақәа радԥхьалара. Ахархәагақәа адԥхьалахоит аҳәынҭқаррақәа-адонорцәа, жәларбжьаратәи аиҿкаарақәеи афондқәеи, иара убас ЕАР Рыҿиара апрограмма, иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабаразы ЕАР Апрограмма (ИУНЕП),  ЕАР ИУНФПА аусхк аҟны аусуразы ЕАР Афонд, Адунеизегьтәи абанк иҟарҵо хатәгәаԥхаралатәи амҭақәа раҳасабала. Коитиро Мацуура  ИУНЕСКО адиректор хадас даныҟаз ажурнал «Жәларбжьаратәи аԥсҭазаара» иаиҭаз аинтервиу аҟны иҳәеит ибиуџьеттәым ахархәагақәа хыҵхырҭас ирымақәоу ԥшьба рыхьӡ: жәларбжьаратәи аусбарҭақәа, ҩ-ганктәи адонорцәа, атәылауаҩратә уаажәларреи хазхаҭалатәи аинвесторцәеи.

ИУНЕСКО есқьынагьтәи абиуџьет 2010—2011 шықәсқәа рзы иартәеит 653 млн ЕАА рдоллар, убри аан ибиуџьеттәым аԥаразоужьра аицҵалыҵ  462 751 400 доллар рҟынӡа ҟалеит. Ихадароу аҳәынҭқаррақәа-донорцәаны иҟан  ЕАА (22 %), Иапониа (12,531 %), Германиа (8,019 %), Британиа дуӡӡа (6,605 %), Франциа (6,124 %).

2011 шықәса абҵарамза 1 азы Аҳәынҭдепартамент апресс-маӡаныҟәгаҩ Викториа Нуланд ирылалҳәеит ЕАА  ИУНЕСКО ианаҭо афинанстә цхыраара аанкылахоит ҳәа ари аҿкаара Палестинатәи автономиа иара аилазаарахь адкыларазы азыӡба адкылара инамаданы. ЕАА рыҟнытә ааимҭақәа идыртәоит шықәсык 70 млн доллар, абҵарамзазы иазԥхьагәаҭан изаамҭанытәиу алагаламҭазы 60 млн доллар аҟаҵара. 2011 шықәса абҵарамза 2 рзы  ИУНЕСКО алахәратә лагаламҭақәа раанкыларазы азыӡба рыдыркылеит ари аҿкаара Палестинатәи автономиа иара аилазаарахь адкыларазы азыӡба адкылара инамаданы Канада, Израиль, Австралиа, Польша^.

Аиҿкаара 2012 –тәи афинанстә шықәса иалагеит 150 миллион доллар рҟынӡа адефицит ала.

Абиуџьет ахарџьқәа

Инықәырԥшны ИУНЕСКО абиуџьет аныхтә хәҭа шоит 7 секторк рыла: аиҿкаара аусура ахырхарҭақәа хәба, административтә корпус (General Policy and Direction) ахарџьқәеи напхгара аҭареи апрограммақәа (Program Execution and Administration) рынагӡареи. Арҭ асекторқәа рзы аԥареихшара акыр иреиԥшӡам есқьынагьтәи абиуџьети ибиуџьеттәым ахархәагақәеи.

Есқьынагьтәи абиуџьет ахарџьқәа рыхәҭаҷ хаданы иҟоуп апрограммақәа рынагӡара иазку аныхтәқәа, урҭ аицҵалыҵ зегьы аҟнытә ахԥатәи ахәҭа ааннакылоит.  Административтә харџьқәа идыртәоит есқьынагьтәи абиуџьет зегьы аҟнытә 5 % иреиҳаны. Аусура ахырхарҭақәа рыҩныҵҟа аныхтәқәа еихшоуп абас: аҵараиура (17 %), аԥсабаратә ҭҵаарадыррақәа (10 %), асоциалтәи агәуманитартәи ҭҵаарадыррақәа (5 %), акультура (8 %), акоммуникациеи аинформациеи (6 %).

Аиҿкаара апрограммақәа афинансқәа рзоужьра ашьҭыхра алдыршоит административтә харџьқәа реиҵатәрала. Администрациа ареформа иамоу аҵакы шьақәлырӷәӷәеит «РИА Ажәабжьқәа» аинтервиу иалҭаз аҟны Ирина Бокова. Уи иазгәалҭеит абиурократиа агырхара шаҭаху, иара убас ахадаратәра алгара апроцесс иацҵатәуп ҳәа, ари «ИУНЕСКО аҳәынҭқаррақәа, атәылақәа, ИУНЕСКО аҵараиура, аҭҵаарадырра, акультура аганахьала иҟанаҵо еиҳа ирзааигәанатәуеит» ҳәа.

Аилазаара

Париж иҟоу аиҿкаара аштаб-тәарҭа адагьы, иҟоуп иара убас   ИУНЕСКО арегионалтә, акластертә, амилаҭтә офисқәа жәпакы, ахадаратәра алгара иазку астратегиа аҳәаақәа ирҭагӡаны иаԥҵоу, лыҵшәа аманы арегионқәеи аобластқәа зегьы рыҟни аҟазаара, иара убас ЕАР агентрақәеи егьырҭ аиҿкаарақәа-апартниорцәа рымадара алзыршо. Акаҭа административтә дгылара алнаршоит ИУНЕСКО (Bureau of Field Coordination) ^]аиҿкааратә биуро. ЕАР амадара мҩаԥысуеит аиҿкаара аофисқәа рыҟны Женевеи Ниу-Иорки.

Арегионалтәқәеи, акластертәқәеи, амилаҭтәи офисқәа

Аус зуеи еидҵоуи ИУНЕСКО алахәцәа еиҿкаауп арегионалтә гәыԥқәа хәба рыла: Африка, Араб ҳәынҭқаррақәа р-Лига, Азиеи Аокеан ҭынчи, Европеи Аҩадатәи Америкеи, Алатинтә Америкеи Карибтәи аӡҭачы атәылақәеи.

Аихшара шьаҭас иамоуп агеографиатә факторқәа, аха урҭ рымацарагьы акәӡам. Аиҿкаара аусура апрограммақәеи атематикатә хырхарҭақәеи шьақәзыргыло арегион иаҷыдаҟазшьоу апроблемақәа рыӡбара иазку арегионалтә каҭақәа роуп.  Арегионалтә каҭақәа русура ИУНЕСКО амилаҭтә хаҭрнакрақәа, аиҿкаара арегионалтә биуро, аштаб-тәарҭа ақәыршаҳаҭны имҩаԥысуеит.

ИУНЕСКО арегионалтә биуро аиҿкаара акластертәии (еидҵоу) амилаҭтә офисқәеи иҷыдоу адгылара анаҭоит. Иҟоуп зынӡа аҵараиура, аҭҵаарадырра, акультура аусхкқәа рыҟны аус зуа аиҿкаара арегионалтә биуроқәа жәаба рҟынӡа.  

 ИУНЕСКО аилазаара шьаҭас иамоуп акластертә система. Еидҵоу (иаку)  акластертә офисқәа 27 аус рыцнауеит 148 тәыла-алахәцәа рыҟны, аусеицура еиҿнакаауеит ИУНЕСКО иаҵанакуа азҵаарақәа рыла еиднакыло атәылақәа рыбжьара, ЕАР еиуеиԥшым аилазаарақәа азеиԥш проектқәа рынагӡара иазку аусеицура, иара убас аиҿкаара еиуеиԥшым ахырхарҭақәа рыла егьырҭ аофисқәа аус рыцура. Акластертә система иаҵанакӡом ауаа рацәа ахьеиланхо адунеи атәылақәа 9, иара убас аимак ахьыҟаз атәылақәа рымаҵура знапы иану 27 милаҭтә офис.

Аштаб-тәарҭа

1946 шықәса цәыббрамза 6 инаркны ИУНЕСКО аԥҵаразы азыҟаҵаратә комиссиа аотель Мажестик иҟан Париж ақалақь аҟны иҟан. Авениу Клебер иҟаз ахыбра иаарласны еиҭашьақәыргылан.  

Ҳаамҭазтәи ИУНЕСКО аштаб-тәарҭа аартын 1958 шықәса абҵарамза 3 рзы. Ахыбра аформала алатин нбан Y угәаланршәоит, 72 бетоннтә шьаҟа ирықәгылоуп. Ара иҟоуп аиҿкаара абиблиотека. Фонтенуа ашҭаҟны иҟоу акомплекс «аккордеон»захьӡу ахыбра ханарҭәаауеит, ара иазыхәхәоу азал аҟны Аконференциа хада апленартә еилатәарақәа мҩаԥысуеит, акуб аформа змоу ахыбреи амаҵуратә уадақәа рԥенџьырқәа рыҟнытә иубо аҩныҵҟатәи ашҭа иаҵәақәа фбеи. Ахыбрақәа архитекторцәас ирыман еиуеиԥшым атәылақәа рхаҭарнакцәа: Марсель Бреиер (АЕА), Пьер Луиџьи Нерви (Италиа) и Бернар Зерфиус (Франциа).

Ахыбрақәа зегьы аартуп рҭааразы, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп Пикассо, Базена, Миро, Тапиеса уҳәа егьырҭ асахьаҭыхҩцәа аҭынчра символра азызуа раԥҵамҭақәа.

Аҳәынҭқаррақәа-алахәцәа, еидҵоу алахәцәа, аштаб-тәарҭаҟны иҟоу есқьынагьтәи ахаҭарнакрақәа

ЕАР иалоу иарбанзаалак аҳәынҭқарра ИУНЕСКО иалахәны иҟалар алшоит, ЕАР алахәхара анаанкылаха автоматла ИУНЕСКО иалгахоит. ЕАР  иалахәым аҳәынҭқаррақәеи адгьылҵакырақәеи аиҿкаара иалалар алшоит Аконференциа хада абыжьқәа ҩыџьара ишаны ахԥатәи ахәҭа анроу. Адәныҟатәи аполитика аҳәаақәҵара злымшо адгьылҵакыра ара адәныҟатәи аизыҟазаашьақәа рзы аҭакзыԥхықәу хәдықәҵара рызнауеит. Аиҿкаара аилазаара алҵра мҩаԥысуеит адиректор хада адырра аниҭаха анаҩс, уи амч аиуеит ашықәс анҵәамҭазы ԥхынҷкәынмза 31 рзы. ИУНЕСКО амилаҭтә еилакқәа реизыҟазаашьақәа рхылаԥшра анапы иануп арегионалтә секциақәа ԥшьба злахәу (Африка аламҵакәа) изыхәҭоу аиҿкаара аиҵаҟәша.  

Аҳәынҭқарра-алахәҩы иарбанзаалак азин амоуп ИУНЕСКО аҟны есқьынагьтәи ахаҭарнак иқәыргылара. Ари азин хархәара арҭеит 182 ҳәынҭқарра, убри адагьы ИУНЕСКО аҟны аус руеит есқьынагьәи анаԥшыҩцәа 4 –ҩыки аиҳабырабжьаратә еиҿкаарақәа рыҟнытә есқьынагьтәи анаԥшыҩцәа рмиссиақәа 9.

Аофициалтә бызшәақәа

Ҳазҭагылоу аамҭазы аиҿкаара аофициалтә бызшәақәас иҟоуп англыз, араб, аиспан, акитаи, аурыс, афранцыз бызшәақәа. Иара анаԥҵаз 1946 шықәса инаркны ИУНЕСКО амаӡаныҟәгарҭеи, аконференциа хадеи, анагӡаратә хеилаки рофициалтә бызшәақәас иҟан англыз бызшәеи афранцыз бызшәеи. 1950 шықәсазы аконференциа хада абызшәақәа ирыцлеит аиспан бызшәа, 1954 шықәсазы — аурыс бызшәа. Иара абри ашықәсан, 1954 ш. абарҭ аҩ-бызшәак анагӡаратә хеилак иабызшәаны иҟлеит. Аиҿкаара анапхгаратә усбарҭа хадақәа аофициалтә бызшәақәа ирыларҵеит араб бызшәа 1974 шықәсазы. Акитаи бызшәа ари асиа иахыԥхьаӡалахеит 1977 шықәсазы анагӡаратә хеилак азы, 1980 шықәсазы — аконференциа хадазы.

Анагӡаратә хеилак

Анагӡаратә хеилак ИУНЕСКО анапхгаратә усбарҭаны иҟоуп Аконференциа хада асессиақәа рыбжьара.  Иара иазнархиоит аконференциа аусура, иалкаау азыӡбақәа рынагӡашьа иахылаԥшуеит, аиҿкаара апрактикатә усура аметодқәеи аформақәеи шьақәнаргылоит. Ахеилак шьақәгылоуп ИУНЕСКО иалахәу 51 тәыла рхаҭарнакцәа рыла. Урҭ Аконференциа хадаҟны иалххоит арегионалтәи акультуратәи хаҭарнакра ҳасаб азуны.  .

Анагӡаратә хеилак ахыдҵа хадақәа арбоуп ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәаҟны. Уи адагьы, иара Аконференциа хада адирективқәеи арезолиуциақәеи ирықәныҟәоит. Анагӡаратә хеилак шықәсык аҩныҵҟа ҩынтә. Иара ахантәаҩы далххоит анагӡаратә хеилак алахәцәа - аҳәынҭқаррақәа рхаҭарнакцәа рхыԥхьаӡараҟнытә. Аҽеиҭныԥсахлара апринцип инақәыршәаны, ес-ҩышықәса амаҵура арегионалтә гәыԥқәа хәба рахьтә акахьы ииасуеит. Анагӡаратә хеилак аҟны 2015 шықәса раахыс аус зуа ахантәаҩыс дыҟан Микаель Ворбс, уи иҿҳәара нҵәеит 2017 шықәса абҵарамзазы.

Урыстәылатәи Ахаҭарнакра ИУНЕСКО Анагӡаратә хеилак аҟны   (2009—2011)]

2009 шықәса абҵарамза 23 рзы Париж имҩаԥысуаз ИУНЕСКО Анагӡаратә хеилак 183-тәи асессиаан Аиҿкаара иреиҳаӡоу алхратә маҵурахьы – Анагӡаратә хеилак ахантәаҩы иалхраан далхын ИУНЕСКО иҟоу Урыстәылатәи Афедерациа Есқьынагьтәи ахаҭарнак Елеонора Валентин-иԥҳа Митрофанова[20]. Ари амаҵураҟны лара длыԥсахит ИУНЕСКО иҟоу Бенин Есқьынагьтәи ахаҭарнак  О. Иаии. 2011 шықәса жьҭаарамза 5 рзы Е. В. Митрофанова хантәаҩра ззылуаз ИУНЕСКО Анагӡаратә хеилак 187-тәи асессиаан имҩаԥысит Палестина ари Аиҿкаара алаҵаразы азыҳәамҭа ахцәажәара. ИУНЕСКО изаамҭанытәиу Аконференциа хада азыҳәамҭа абжьгаразы азыӡба апроект рыбжьы арҭеит Ахеилак алахәцәа – 50 тәыла рыҟнытә 40 тәыла, Урыстәылагьы налаҵаны. Абасала, ари абжьгара ашьақәырӷәӷәара ашьҭахь Аконференциа хада 36-тәи асессиаҟны (2011 шықәса абҵарамза) ИУНЕСКО Палестина официалла излахәхаз ЕАР асистема иалоу раԥхьатәи жәларбжьаратәи еиҿкаарахеит. Урыстәылатәи ахаҭарнакра аихшьалақәа рзы аинформациа кьыԥхьуп ИУНЕСКО иҟоу Урыстәыла Есқьынагьтәи ахаҭарнакра авеб-саит аҟны.

Е. В. Митрофанова ари амаҵура лымалдеит (2011—2013 шықәсқәа рзы)   Алиссандра Камминс (Барбадос).

Амаӡаныҟәгарҭа

Амаӡаныҟәгарҭа анапы алакуп ИУНЕСКО Аконференциа хада ишьақәнарӷәӷәо апрограммақәеи арезолиуциақәеи. Амаӡаныҟәгарҭа напхгара аиҭоит адиректор хада, уи инапаҵаҟа иҟоуп апрофессионалтә усзуҩцәа, иара убас азеиԥш маҵзура аусзуҩцәа. Аиҿкаара иҟанаҵо адырраҭарала, 2009 шықәса агәҭаны амаӡаныҟәгарҭаҟны аус руан 170 тәыла рыҟнытә 2000 –ҩык аусзуҩцәа. Амаӡаныҟәгарҭа аусура, аиҿкаара зегьы еиԥш, ахырхарҭақәа рыла (апрограмматә секторқәа рыла) ишоит, уи инаҷыданы, аус руеит АИХ-еи администрациеи аҽрымадара, иара убас абиуџьет, астратегиатә зыԥхьагәаҭара, азинтә азҵаарақәеи уҳәа знапы иану апрограммақәа, аконференциа хадеи анагӡаратә хеилаки рмаӡаныҟәгарҭагьы иналаҵаны, амаҵзура хадақәа.

Ҳазҭагылоу аамҭазы адиректор хада далнахуеит Аконференциа хада ԥшьышықәса рахьтә знык. Ԥаса уи фышықәса аҿҳәара иҭаны далырхуан.    2017 шықәса жьҭаарамзазы имҩаԥысит ИУНЕСКО адиректор ҿыц иалхра, усҟан 5-тәи атур аан далхын 30 рахьтә 28 бжьы зырҭаз Франциа ахаҭарнак Одри Азулаи. 2017 шықәса абҵарамза 10 рзы ИУНЕСКО Аконференциа хада ишьақәнарӷәӷәеит ари амаҵзура: 131 тәыла абжьы арҭазар, 19 тәыла аҿагылеит.

Аԥҟаԥҵәа

Аԥҟаԥҵәа  — ИУНЕСКО аусура алахәҩцәа рхеилак, аиҿкаара аусбарҭа хадақәа ҳәаақәызҵо аԥҟарақәа реизгоуп. Иара шьақәгылоуп апреамбулеи аиҿкаара ахықәкқәа, ахыдҵақәа, аилазаара, азинтә статус, абиуџьети егьырҭ аҳәынҭқаррақәа аус рыцура аԥҟарақәа шьақәзыргыло15 статиеи рыла.

Аԥҵара аҭоурых

ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәа рыдыркылеит Лондонтәи аконференциаҟны 16 ноября 1945 шықәса абҵарамза 16 рзы, амчгьы аиуит 1946 шықәса абҵарамза 4 рзы иара адкыларазы ҩажәа ҳәынҭқарра рнапы зҵарҩыз актқәа рыҵәахразы ианрыҭаха анаҩс.

Аус зуа ИУНЕСКО аԥҟаԥҵәа актәи асессиа мҩаԥысит Париж 1946 шықәса абҵарамза 19 инаркны ԥхынҷкәынмза 10 -нӡа.  Уи иалахәын 30 ҳәынҭқарра рхаҭарнакцәа.

Апреамбула

Аԥҟаԥҵәа Апреамбула ианыԥшуеит ИУНЕСКО амиссиа аҵакы — ауаа рыхдырраҟны аҭынчра ахьчара аидеиа ашьақәырӷәӷәара, ажәларқәа реилибакаара, ауаа зегьы аҵараиуразы еиҟараны алшарақәа рыҭара, иобиективтәу аҵабырг ԥынгылада аԥшаара, ахы иақәиҭны ахшыҩҵакқәеи адыррақәеи реимдара хықәкыс иҟаҵаны, реимадара арҿиареи арҭбаареи.

Ахықәкқәеи ауснагӡатәқәеи

Аԥҟаԥҵәа актәи астатиаҟны Аиҿкаара иазгәанаҭоит ауснагӡатә хада — аҭынчреи ашәарҭадареи рырӷәӷәара ажәларқәа аҵараиура, аҭҵаарадырра, акультура аусхкқәа рыҟны русеицурала, иара убас ақәнага, азакәанра, ауаҩы рассас дызҵазкуазаалак, ихаҵара иԥҳәысра, бызшәас, динс иныҟәигозалаак, изинқәа ҳаҭыр рықәҵара.  

Аилазаара алахәра

Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны, ИУНЕСКО ЕАР аҳәынҭқаррақәа-алахәцәа зегьы рзы иаартуп. ЕАР иалам аҳәынҭқаррақәа Аиҿкаарахь рыдкылара ҟалоит Анагӡаратә хеилак иҟанаҵо ажәалагалала. ЕАР ианалҵ, аҳәынҭқарра автоматла ИУНЕСКО иалҵуеит.

Аусбарҭақәа

Аиҿкаара шьақәгылоуп еидҳәалоу аусбарҭақәа хԥа рыла —  Аконференциа хада, Анагӡаратә хеилак, Амаӡаныҟәгарҭа, арҭ аусбарҭақәа дасу дара рнапынҵақәа нарыгӡоит.

Аконференциа хада

Аконференциа хада шьақәгылоуп ЕАР иалоу аҳәынҭқаррақәа рхаҭарнакцәа рыла. Иара иҳәаақәнаҵоит ИУНЕСКО аусура ахархарҭақәа, иаднакылоит мамзаргьы мап рыцәнакуеит Анагӡаратә хеилак апрограммақәа, ажәларқәа аҵараиура, аҭҵаарадырра, акультура азҵаарақәа рзы ЕАР алкаақәа ҟанаҵоит, аҳәынҭқаррақәа – алахәцәа абжьгарақәа рынагӡара иазку ражәахәқәа ирыхәаԥшуеит. Аконференциа хада иалнахуеит Анагӡаратә хеилак алахәцәа.

Анагӡаратә хеилак

Анагӡаратә хеилак шьақәгылоуп 51-ҩык алахәцәа рыла, ЕАР аҳәынҭқаррақәа – алахәцәа реиҳабырақәа хаҭарнакра рзыруеит, урҭ зегьы атәылауаҩра змоу, аҟазара, алитература, аҭҵаарадырра, аҵараиуразы адыррақәа рымазароуп.  Дара Аконференциа хадала иалххоит. Анагӡаратә хеилак аилазаараҟны иҟазар ҟалаӡом ЕАР иалоу аҳәынҭқарра ахаҭарнакцәа ҩыџьа. Анагӡаратә хеилак иазнархиоит Аконференциа хада амш азҵаара, иахәаԥшуеит Аиҿкаара аусура апрограммеи абиуџьети. Анагӡаратә хеилак Аконференциа хада абжьгарақәа анаҭоит Аиҿкаарахь алахәцәа ҿыцқәа рыдкылара ианамаданы.   

Амаӡаныҟәгарҭа

Амаӡаныҟәгарҭа шьақәгылоуп Адиректор хадеи иаҭаху аусзуҩцәеи рыла.   Адиректор хада даҭахоит Аконференциа хадала 6 шықәса ҿҳәарас иҭаны. Иара икандидатура ықәзыргыло Анагӡаратә хеилак ауп. Адиректор хада

ИУНЕСКО аусбарҭақәеи акомиссиақәеи реилатәарақәа рыҟны абжьы азы азин амаӡамкәа, Анагӡаратә хеилак азы иазнархиоит Аиҿкаара аусура апрограмма апроект, иазнархиоит иагьрыздәықәнаҵоит аҳәынҭқаррақәа-алахәцәеи Анагӡаратә хеилаки ИУНЕСКО аусура иазку ажәахәқәа ааиԥмырҟьаӡакәа. Адиректор хадеи аусузуҩцәеи рнапынҵақәа ҷыдала жәларбжьаратәи аҟазшьа рымоуп, Аиҿкаара иаҵанамкуа азҵаарақәа рзы аиҳабыра мамзаргьы аусҳәарҭақәа рыҟнытә анырра рымаӡам.    

Аус еицызуа амилаҭтә усбарҭақәа 

ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәа иазгәанаҭоит иарбанзаалак аҳәынҭқарра-алахәҩы ахала Аиҿкаара аусура иаднаԥхьалоит ҳәа аҵараиура, аҭҵаарадырра, акультура азҵаарақәа знапы иану ихадоу иара  аусбарҭақәа, еиҳарак аиҳабыреи хыхь зыӡбахә ҳәоу аусбарҭақәеи злахәхо амилаҭтә комиссиақәа раԥҵарала.

Аҳәынҭқаррақәа-алахәҩцәа ражәахәқәа рнагара

Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны, иарбанзаалак аҳәынҭқарра-алахәҩы иазгәаҭоу аҿҳәараан иақәнагоуп Аконференциа хадаҟны иара аусбарҭақәеи аҵараиуреи, аҭҵаарадырреи, акультуреи ирызкуи урҭ русуреи рзы азакәанқәа, аԥҟарақәа, астатистикатә рбагақәа ахьарбоу ажәахәқәа рнагара.

Абиуџьет

Аиҿкаара Абиуџьети иарбанзаалак аҳәынҭқарра-алахәҩы афинанстә хәҭааи шьақәырӷәӷәахоит Аконференциа хадаҟны. Хатәгәаԥхаралатәи алагаламҭақәеи, амҭақәеи, асубсидиақәеи аиҳабыраҟнытә, ауаажәларратә, хазхаҭалатәи аусбарҭақәа, аиҿкаарақәа рыҟнытә, хазхаҭалатәи ахаҿқәа рыҟнытә иаиураны иҟоу амазара идикылар ҟалоит ИУНЕСКО Адиректор хада.

ЕАР-еи иареи реизыҟазаашьақәа 

ИУНЕСКО ЕАР аус ацнауеит азеиԥш хықәкқәа рынагӡаразы, убри аан иарбанзаалак аиҿкаара ахы иақәиҭны инхоит, иавтономтәуп.

Иҷыдоу егьырҭ жәларбжьаратәи аиҿкаарақәеи аусҳәарҭақәеи иареи реизыҟазаашьақәа 

ИУНЕСКО иалшоит иҷыдоу егьырҭ жәларбжьаратәи аиҿкаарақәеи аусҳәарҭақәеи аусбарҭақәеи аҵараиуреи, аҭҵаарадырреи, акультуреи русхк аҟны. Убри азы Адиректор хада Анагӡаратә хеилак ианаҭо азин ала илшоит арҭ аиҿкаарақәеи аусҳәарҭақәеи аус рыциур, еилаԥсоу акомиссиақәа аԥиҵар.

ИУНЕСКО азинтә статус

ИУНЕСКО-и аҳәынҭқаррақәа-алахәҩцәа рхаҭарнакцәеи ирымоуп  иарбанзаалак аҳәынҭқарра-алахәҩы адгьылҵакыраҟны ЕАР аусура иадҳәалоу иара афункциақәа рынагӡаразы зыда ԥсыхәа ыҟам ЕЕР азинлшара.

Арҽеирақәа

ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәа иалагалахо арҽеирақәа амч роуеит урҭ Аконференциа хадаҟны ианрыдыркыла анаҩс. Аиҿкаара ауснагӡатәқәа шьаҭанкыла рыԥсахра мамзаргьы аҳәынҭқаррақәа-алахәҩцәа рзы иҿыцу ахыдҵақәа ҵакыс измоу арҽеирақәа рыдыркылар ҟалоит алахәцәа 2/3 рыхәҭа рбыжьқәа рыҭарала мацара. Арҽеирақәа рыпроектқәа ртекстқәа рылаиҳәоит Адиректор хада Аконференциа хадахь ахәаԥшразы анагара фымз ирхымгакәа.

Аԥҟаԥҵәа аилыркаа

ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәа аоригиналқәа англыз, афранцыз бызшәала еиҟароу аиуристтә мчы рымоуп. Аԥҟаԥҵәа аилыркаа иадҳәалоу азҵаарақәеи аимакқәеи еилыргахоит Жәларбжьаратәи мамзаргьы абжьаҟазаратә ӡбарала.  

Аԥҟаԥҵәа амч аиура

Аԥҟаԥҵәа аоригиналқәа 1945 шықәса абҵарамза 16 аҟнытә аҳәынҭқаррақәа-алахәҩцәа ҩажәа англыз, афранцыз бызшәала рнапынҵамҭақәа зну Еидҵоу Акралра аиҳабыраҟны иҵәахуп. ЕАР аҳәынҭқаррақәа –алахәцәа зегьы анапы зҵаҩу ахкьыԥхьлаа рымоуп.

Апрограммақәа

Ауаҩи абиосфереи

Апрограмма шьақәгылоуп ауаҩи аԥсабареи реинырра аиӷьтәра иазку амаҭәарбжьаратә ҭҵаарақәа рзы аусурақәа рыплан ала

Апрограммақәа хықәкы хадас ирымоуп абиоеиуеиԥшымзаарақәа рцәыӡра  иахҟьаны ицәырҵуа аекологиатә, асоциалтә, аекономикатә хҟьа-ԥҟьақәа рышьақәыргылара, иара убас ацәыӡқәа рыгырхара.  Апрограмма аусуразы хархәара анаҭоит  ҷыдала ихьчоу аԥсабаратә дгьылҵакырақәа еидызкыло Абиосфератә резерватқәа адунеизегьтәи рыкаҭа.

Абиосфератә резерватқәа цәаҳәа-цәахәала еихшоуп, ишьақәгылоуп иҷыдоу ацәаҳәақәа хԥа рыла: агәыцә, абуфертә цәаҳәа, ииасууа ацәаҳәа. Агәыцә, мамзаргьы ихадароу адгьылҵакыра, — еиҳа имаҷны аԥхасҭа зауыз екосистемоуп, уи акыраамҭа ахьчара алшоит, абиологиатә еиуеиԥшымзаара аиқәырхарагьы алнаршоит. Иалкааны ишьақәыргылоу абуфертә цәаҳәа агәыцәқәа иаарыкәыршаны иҟоуп мамзаргьы урҭ ирыдуп, хархәара амоуп екологиала ишәарҭам аусура амҩаԥгаразы, иара убас ахархәаратә шьаҭанкылатәи  (иҵаулоу) аҭҵаарақәа рзы. Аиаҭҵратә цәаҳәа мамзаргьы аусеицуртә цәаҳәа иалнаршоит аиланхарҭатә пунктқәа рыҟаҵара, иара убас ақыҭанхамҩатә усурагьы. Аусеицура ацәаҳәаҟны аҭыԥантәи администрациақәеи егьырҭ аиҿкаарақәеи аус еицыруеит лыҵшәа змоу аусура алыршара, ахархәагақәа иҭышәынтәаланы реиҭаԥҵара хықәкыс иҟаҵаны.

Адунеизегьтәи аҭынха

1972 шықәсазы ИУНЕСКО иаднакылеит Адунеизегьтәи акультуратә, аԥсабаратә ҭынха ахьчаразы аконвенциа, уи амч аиуит 1975 шықәсазы. 1977 шықәса инаркны есышықәса Адунеизегьтәи аҭынха иазку аилак имҩаԥнагоит асессиақәа, ара иалкаахоит апрограммақәа робиектқәа — иԥасабаратәқәоу мамзаргьы ауаҩы  инапала иаԥиҵаз аобиектқәа, хықәкы хадасгьы иқәгылоуп ирымоу иҷыдоу акультуратә, аҭоурыхтә мамзаргьы аекологиатә ҵакы ҳасаб азуны, урҭ реиқәырхареи адунеи аларҵәареи.

Адунеизегьтәи аҭынха асиа хықәкы хадас иамоуп иуникалтәу аобиектқәа еицырдыруа аҟаҵареи рыхьчареи. Абри аҟнытә ишьақәыргылан ахәшьаратә рбагақәа. Аԥхьатәи аф-рбагак аус руеит 1978 шықәса раахыс, иалыркаауеит акультуратә обиектқәа, аԥсабаратә обиектқәа асиа иалаҵаоуп 2002 шықәса раахыс. 2005 шықәса инаркны арбагақәа рыжәабакгьы сиак аҟны еидкылоуп.

Адунеизегьтәи аҭынха Аобиектқәа жәпакы  аԥсра-аӡра ашәарҭа иҭагылоуп аԥсабаратәи ауаҩытәҩсатәи факторқәа, адгьылҵысрақәа, аибашьрақәа, хылаԥшрада атуризм амҩаԥысра уҳәа ирыхҟьаны. Аиҿкаара хықәкыс иамоуп гәацԥыхәарала аусурақәа рымҩаԥгареи аобиект лассы асиа алгареи рзы апрограммақәа разырхиара. Адунеизегьтәи аҭынха аӡра-аԥсра ашәарҭа иахҟьаны аобиектқәа рсиа цәырҵит асиа хада иацны, аха атәылақәа зегьы ирҭахны иҟаӡам абиектқәа зегьы рарбара асиа алаҵарала апроблема жәларбжьаратәи азҿлымҳара анаҭоит азы.

Иматериалтәым акультуратә ҭынха

2003 шықәсазы ИУНЕСКО иаднакылеит иматериалтәым акультуратә ҭынха ахьчаразы Аконвенциа. Ас еиԥш ахьӡ роуит ҿаԥыцлатәи атрадициақәа, итрадициатәу амузыка, акәашарақәа, ақьабзқәа, афестивальқәа, анапҟазарақәа.   Аобиектқәа ҷыдаҟазшьаны ирымоуп аԥсабареи аҭоурыхи дареи реимадара, акультуратә еиуеиԥшымзаареи  арҿиареи, абиԥарақәа реимдара. Аҭынха хәы змоу аматериалтә аԥҵамҭақәа мацараны иҟаӡам, зыԥсы ҭоу аҭынха ҳәагьы хьӡыс иамоуп, убри аан аиҿкаара аекспертцәа  ажәа иҵабыргхаҭоу ахархәара аҭахуп ҳәа уабжьыргаӡом.

Ҩышықәса рахьтә знык имҩаԥысуеит ҿаԥыцлатәии иматериалтәым акультуратә ҭынхеи ршедеврқәа ахьалкаахо аилак асессиа аилатәара. Адунеизегьтәи аҭынхазеиԥш, ашедеврқәа жәпакы изхырԥатәым ахьчара рҭахуп, урҭ иҷыдоу асиа иҭагалахоит. Ас еиԥш иҟоу аобиектқәа иҷыдоу афинанстә цхыраара рыҭахоит.

Ари апрограмма аҳәаақәа ирҭагӡаны иара убас имҩаԥгахоит ииаӡаауа абызшәақәа.рыхьчарагьы. ИУНЕСКО иазнархиеит абызшәақәа реиқәырхара алзыршоны иҟоу ашәага-загақәа, иҭнажьуеит аиаӡаара ашәарҭа иҭагылоу абызшәақәа зегьы зну ииаӡаауа абызшәақәа ратлас. Ииаӡаауа абызшәақәа ирызку аинтерактивтә атлас ИУНЕСКО асаит аҟны иҟоуп.  

Адокументалтә ҭынха ахьчара иазынархоу программа Адунеи агәынкылара   аԥҵан 1992 шықәсазы. Апрограмма хықәкыс иамоуп Адокументалтә ҭынха, аҭоурыхтә документқәа, архивқәа уҳәа уб.егь. рыхьчара, аинформациа аиураҟны ацхыраара аҟаҵара, иҟоу аобиектқәа рҵакы азеиԥш зҿлымҳара аҭара. Апрограмма ахықәкқәа рынагӡаразы адгылара ҟанаҵоит иалкаау апроектқәа аспонсорцәа рзыԥшаараҟны, хазы игоу аҳәынҭқаррақәа хазхаҭалатәи ахатәтәразы азакәанқәа рҳәаақәа ирҭагӡаны аинтернет-каталогқәа разырхиара, ашәҟәқәа ркьыԥхьра, DVD уҳәа, егьырҭ аҭыжьымҭақәа рзы агәызҭаҵара иацхраауеит.

Азхьарԥшра алыршаразы 1997 шықәса инаркны имҩаԥысуеит аобиектқәа рзы жәларбжьаратәи ареестр. Ареестр алаҵара ахьымҩаԥысуа апрограамақәа реилакқәа рсессиақәа мҩаԥысуеит ес-ҩышықәса.

Аҭоурых

1942 шықәсазы Британиа ду Англиеи Уельси аҵараируазы Ахеилак ахада Ричард А. Батлери Британиатәи ахеилак ахада М. Робертсони раԥшьгарала иааԥхьан атәылақәа-аидгылаҩцәа рҵара аминистрцәа рконференциа (Conference of Allied Ministers of Education). Аемиграциаҟны иҟаз аиҳабырақәа 8 рхаҭарнакцәа златәаз аиԥылара мҩаԥысит  Лондон абҵарамза 16 инаркны ԥхынҷкәынмза 5-нӡа. Аконференциаҟны зҵаара хаданы иқәгылан  аҭынчра шьышьақәгылаз еиԥш, аҵара асистема аиҭашьақәыргылара. Зныктәи аусмҩаԥгатә ацынхәрас 1945 шықәса ԥхынҷкәынмзанӡа имҩаԥысит 60 еиԥылара инарзынаԥшуа . Аконференциа аидеиақәа адунеитә уаажәларра рыҩныҵҟа адгылара рырҭеит.

Аҩбатәи адунеитә еибашьра ахыркәшара ашьҭахь Лондон имҩаԥысит аҵареи акультуреи рызҵаарақәа рзы аиҿкаара аԥҵара иазкыз Еиду Амилаҭәқәа Реиҿкаара аконференциа (ЕКО/КОНФ) (United Nations Conference for the establishment of an educational and cultural organization (ECO/CONF)). Аконференциа ааԥхьан 1942 шықәсазы имҩаԥысыз аиԥылареи 1945 шықәса мшаԥымза-рашәарамзазы Сан-Франциско имҩаԥысыз   Жәларбжьаратәи аиҿкааразы ЕАР аконференциеи  (United Nations Conference on International Organization) иҟарҵаз абжьагарала.

Аиҿкаара ауснагӡатә хадақәаны иҟан адунеи акультура иаша ашьақәыргылареи адунеитә аибашьра ҿыц ахацыркра аҿагылареи. Ауснагӡатәқәа рынагӡара азгәаҭан «ауаатәҩса ринтеллектуалтәи рлеишәатәи еидгылара» алыршара ацхраарала» .

1945 шықәса абҵарамза 16 рзы иаҵаҩын ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәа, иаԥҵан азыҟаҵаратә комиссиа. Аԥаԥҵәа иаҵарҩит аиԥылараҟны иҟаз 44 ҳәынҭқарра рыҟнытә 37 ҳәынҭқарра рхаҭарнакцәа. Аԥаԥҵәа амч аиуит 20 ҳәынҭқарра ианышьақәдырӷәӷәа   ашьҭахь. Ари ҟалеит 1946 шықәса абҵарамза 4 рзы.   30 ҳәынҭқарра рхаҭарнакцәа злахәыз ИУНЕСКО аконференциа хада актәи асессиа мҩаԥысуан Париж 1946 шықәса абҵарамза 19 инаркны ԥхынҷкәынмза 10-нӡа.

ИУНЕСКО Амилаҭқәа рлига аинтеллектуалтә усеицура азҵаарақәа рзы жәларбжьаратәи аилаки уи анагӡаратә усҳәарҭа – Аинтеллектуалтә усеицуразы жәларбжьаратәи аинститути рзинмдаҩыс иҟоуп.

12-ҩык злахәу Аинтеллектуалтә усеицуразы жәларбжьаратәи аилак  (мамзаргьы (акомиссиа) аԥҵан 1922 шықәсазы Нобель ипремии  занашьоуЛеон Буржуа иҟаиҵаз ажәалагала ала. Амилаҭқәа рлига акультуреи аҵараиуреи рызҵаарақәа аҳәынҭқарра аҩныҵҟатәи аусқәа роуп ҳәа иаԥхьаӡон аҟнытә аилак аусура афинанс азоужьра мап ацәнакуан

Афинанстә цхыраара аиуит Франциа аҟнытә 1926 шықәсазы Париж иҟоу Аинтеллектуалтә усеицуразы жәларбжьаратәи аинститути аусҳәарҭагьы иҟанаҵаз ацхыраарала. Аинститут анапы ианын ауниверситетқәа, абиблиотекақәа, аҭҵаарадырратә еидгыларақәа, алитературатә аԥҵамҭақәа реиҭагара, аинтеллектуалтә хатәтәразы аиуристтә зҵаарақәа, амузеиқәеи аҟазареи русхк аҟны аусеицура, АИХ реимадара аусқәа. Передача полномочий, которые могут быть выполнены в пределах плана деятельности ИУНЕСКО аусура аплан аҳәаақәа ирҭагӡаны зынагӡара алзыршо азинмчқәа рыҭара мҩаԥысуан ИУНЕСКО аԥҟаԥҵәа астатиа 9-еи ЕАР аԥҟаԥҵәа ахәҭаҷ 63-еи инарықәыршәаны. Убри инаҷыданы, ИУНЕСКО иаҭан аинститут афинанстә активқәа.

Анашьамҭақәеи апремиақәеи

ИУНЕСКО иара иаҵанакуа аусхкқәа рыҟны жәларбжьаратәи апремиақәа ранашьоит. Урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп:

• Ҳанс Кристиан Андерсен ихьӡ зху апремиа — алитературатә премиа ранашьахоит иреиӷьу ахәыҷтәы шәҟәыҩҩцәеи асахьаҭыхҩцәа-  аиллистраторцәеи.
• ИУНЕСКО Адунеизегьтәи апремиа/Гильермо Кано акьыԥхь ахақәиҭра аус аҿы алагаламҭазы иаԥҵоуп 1997 шықәсазы иҭахаз   колумбиатәи ажурналист Гильермо Кано ихьӡала. Апремиа ранашьахоит акьыԥхь ахақәиҭра ацхрааразы.
• Калинги ипремиа — аҭҵаарадырра аусхк аҟны аихьӡарақәа рзы иранашьахо есышықәсатәи премиоуп. ИУНЕСКО адунеизегьтәи аиҿкаара иаԥнаҵеит аҳамҭа аҭҵаарадырратә идеиақәа рзы.
• Альберт Еинштеин ихьӡ зху ИУНЕСКО Жәларбжьаратәи амедаль — ранашьахоит аҭҵаарадырреи аҭҵаарадырра аусхк аҟны жәларбжьаратәи аусеицуразы.
•   Симон Боливар ихьӡ зху Жәларбжьаратәи апремиа 1983 шықәсазы иаԥҵан, иагьранашьахоит Латинтәи Америки афырхаҵа Симон Боливар иидеалқәа инарықәыршәаны иналукааша алшамҭақәа разхаҵарала ажәларқәа рхақәиҭразы, рхьыԥшымразы.
• Н. К. Крупскаиа лыхьӡ зху апремиа аԥнаҵеит ИУНЕСКО асоветтә аҳәынҭқарратә, апартиатә, ауаажәларратә, акультуртә усзуҩы Надежда Константин-иԥҳа Крупскаиа лыхьӡала. Апремиа аспонсорс иқәгылеит СССР аиҳабыра 1970—1992 шықәсқәа рзы.
• Л’Ореаль апремиа — ИУНЕСКО «Аҭҵаарадыраҟны иҟоу аҳәса рзы» — апремиа хықәкыс иамоуп аҭҵаарадырраҟны злгаламҭа ыҟоу иналукааша аҭҵааҩцәа рылшамҭақәа разхаҵарала аҭҵаарадырраҟны аҳәса рпозициа аиӷьтәра.  
•  Д. И. Менделеев ихьӡ зху Жәларбжьаратәи ИУНЕСКО-Урыстәылеа апремиа рыҭахоит иҵаулоу аҭҵаарадыррақәа русхк аҟны аихьӡарақәа рзы, уахь иаҵанакуеит ахимиа, афизика, аматематика, абиологиа. Апремиа иалнаршоит иааҳакәыршаны иҟоу аԥсабараҟны имҩаԥысуа аинновациатә ҿиара ҳәаақәызҵо факторны иҟоу ацәырҵрақәа.

Жәларбжьаратәи амшқәа, ашықәсқәа, ашықәсхыҵрақәа, агәаларшәагатә рыцхәқәа  

ИУНЕСКО иара убас иазгәанаҭоит амшқәа, ашықәсқәа, ашықәсхыҵрақәа, иалахәуп акрызҵазкуа жәларбжьаратәи агәаларшәагатә рыцхәқәа.  

2011 шықәсазы ИУНЕСКО иазгәанаҭон  Ференц Лист диижьҭеи 200-шықәса аҵра, 150 шықәса аҵра Рабиндтранат Тагор диижьҭеи, 50 шықәса аҵра иԥсҭазаара далҵижьҭеи Патрис Лумумб,  Киев иҟоу Софиа лыхьӡ зху аныхабаа  (1011) 1000-шықәса ахыҵра,     Т. Г. Шевченко (1861, Санкт-Петербург) иԥсҭазаара далҵижьҭеи 150 шықәса аҵра, убас егьырҭ арыцхәқәа.

Урыстәылатәи Афедерациаҟнытә 2011 шықәсазы ишьақәырӷәӷәан: раԥхьатәи ауаҩы акосмос ахь дыԥрижьҭеи (Иу. А. Гагарин, 1961) 50 шықәса аҵреи М. В. Ломоносов (1711) диижьҭеи 300 шықәса аҵреи.

ИУНЕСКО (2012—2013 шықәсқәа рзы) жәларбжьаратәи агәаларшәагатә рыцхәқәа рышьақәырӷәӷәара мҩаԥысит ИУНЕСКО Аконференциа Хада 36-тәи асессиаҟны 2011 шықәса абҵарамзазы.

  1981 шықәсазы ИУНЕСКО иазгәанаҭон аҭырқәцәа рзы иҟаиҵаз ареформақәа рыла адагьы, агеноцид иалахәыз, аҭынч уааԥсыра рышьрақәа, аҭырқәа жәлар ирыҵанамкуаз ажәларқәа рганахьала ИУНЕСКО аидеалқәа ирҿагыло адискриминациатә политика мҩаԥызгоз, Мустафа Ататиурк диижьҭеи 100 шықәса аҵра.

ИУНЕСКО иазгәанаҭоит ИУНЕСКО ассамблеиа хада ирыланаҳәаз жәларбжьаратәи (адунеизегьтәи) амшқәа, жәларбжьаратәи ашықәсқәа, жәларбжьаратәи ашықәсхыҵрақәа.

ИУНЕСКО иазгәанаҭо ишьақәыргылоу жәларбжьаратәи (адунеизегьтәи) амшқәа:

• ажьырныҳәамза 24. Алогика адунеизегьтәи амш
• ажьырныҳәамза 24. Аҵараиура адунеизегьтәи амш  
• ажьырныҳәамза 24. Африкатәи акультура адунеизегьтәи амш
• ажьырныҳәамза 24. Холокоста иалаӡыз ргәалашәара жәларбжьаратәи амш
• жәабранмза 11. Аҳәсеи ахәыҷқәеи аҭҵаарадырраҿы жәларбжьаратәи амш  
• жәабранмза 13. Арадио адунеизегьтәи амш
• жәабранмза 21. Ахатәы бызшәа жәларбжьаратәи амш  
• хәажәкырамза 4. Иҭышәынтәаланы аҿиара амаҵ аураҟны иҟоу  анџьнырра адунеизегьтәи амш  
• хәажәкырамза 8. жәларбжьаратәи амш  женский день
• хәажәкырамза 14. Адунеизегьтәи амшматематики
• хәажәкырамза 20. День французского языка
• хәажәкырамза 21. Адунеизегьтәи амшпоэзии
• хәажәкырамза 21.   Навруз жәларбжьаратәи амш  
• хәажәкырамза 22. Адунеизегьтәи амшводных ресурсов
• мшаԥымза 6. Аҿиареи аҭынчреи рыхьӡала жәларбжьаратәи аспорт амш  
• лаҵарамза 15. Аҟазарақәа адунеизегьтәи рымш
• лаҵарамза 23. Ашәҟәи автортә зини адунеизегьтәи рымш
• лаҵарамза 30.   Джаза жәларбжьаратәи амш  
• лаҵарамза 3. Акьыԥхь аҟны ахақәиҭразы адунеизегьтәи амш
• лаҵарамза 5. Африка адунеизегьтәи аҭынха амш
• лаҵарамза 16. Алашара жәларбжьаратәи амш  
• лаҵарамза 21. Адиалоги аҿиареи рыхьӡала акультуратә еиуеиԥшымзаара адунеизегьтәи амш
• лаҵарамза 22 Абиологиатә еиуеиԥшымзаара жәларбжьаратәи амш  
• лаҵарамза 25. Африка амш (Африка амчыбжь)
• лаҵарамза 5. Иааҳакәыршаны иҟоу адунеизегьтәи амш
• лаҵарамза 8. Аокеанқәа адунеизегьтәи рымш
• рашәарамза 17. Ацәҳәыраҟалеи аарҩареи рҿагыларазы адунеизегьтәи амш
• ԥхынгәымза 18. Мандела жәларбжьаратәи имш  
• ԥхынгәымза 26. Амангртә екосистемақәа реиқәырхара жәларбжьаратәи амш  
• нанҳәамза 9. Адунеи аҟны ашьагәыҭ жәларқәа жәларбжьаратәи рымш  
• нанҳәамза 12. Аҿар жәларбжьаратәи рымш  
• нанҳәамза 23. Атәралаахәааҭреи уи аԥыхреи ргәаларшәаразы  жәларбжьаратәи амш  
• цәыббрамза 8. Аҵарадырра жәларбжьаратәи амш  
• цәыббрамза 15. Адемократиа жәларбжьаратәи амш  
• цәыббрамза 20.   Астуденцәа рыспорт жәларбжьаратәи амш  
• цәыббрамза 28. Аинформациа аиуразы жәларбжьаратәи амш  
• жьҭаарамза 5. Адунеизегьтәи арҵаҩы имш
• жьҭаарамза 11. Аӡӷабцәа жәларбжьаратәи рымш  
• жьҭаарамза 13. Арыцҳарақәа ршәарҭарақәа реиҵатәра жәларбжьаратәи амш  
• жьҭаарамза 17. Аӷарра аԥыхразы ақәԥара жәларбжьаратәи амш  
• жьҭаарамза 24. ЕАР амш
• жьҭаарамза 27. Аудиовизуалтә ҭынха адунеизегьтәи амш
• абҵарамза актәи аԥшьаша. Амч ахархәара аҿагыларазы жәларбжьаратәи амши ашкол аҟны аамырбра, акибераамырбарагьы налаҵаны жәларбжьаратәи амш.
• абҵарамза 2. Ажурналистцәа рҿагылара иазку ацәгьоурақәақәа рзы ахьырхәрадара аԥыхра жәларбжьаратәи амш  
• абҵарамза 5. Романи абызшәа адунеизегьтәи амш
• абҵарамза 5. Цунами апроблемазы аинформациа аларҵәаразы адунеизегьтәи амш
• абҵарамза 10. Аҭҵаарадырра аҭынчреи аҿиареи рзы адунеизегьтәи амш
• Абҵарамза ахԥатәи аԥшьаша. Афилософиа адунеизегьтәи амш
• абҵарамза 16. Ачҳара иазку жәларбжьаратәи амш  
• абҵарамза 18. Аҟазара адунеизегьтәи амш
• абҵарамза 25. Аҳәса рганахьала амч ахарахәара аԥыхразы ақәԥара жәларбжьаратәи амш  
• абҵарамза 26. Аолив ҵла адунеизегьтәи амш
• абҵарамза 29. Апалестина жәлар рыдгылара жәларбжьаратәи амш  
• ԥхынҷкәынмза 1   СПИД аҿагыларазы адунеизегьтәи амш
• ԥхынҷкәынмза 3. Аинвалидцәа жәларбжьаратәи рымш  
• ԥхынҷкәынмза 10. Ауаҩы изинқәа рымш
• ԥхынҷкәынмза 18.   Аемигрант жәларбжьаратәи имш  
• ԥхынҷкәынмза 18. Араб бызшәа адунеизегьтәи амш

 ИУНЕСКО иазгәанаҭо жәларбжьаратәи ажәашықәсахыҵрақәа:

• 2013-2022 — Акультурақәа реизааигәахара жәларбжьаратәи ажәашықәсахыҵра  
• 2011-2020 — ЕЕР рбиоеиуеиԥшымзаара ажәашықәсахыҵра
• 2010-2020 — Асакарақәеи асакарақәа рышьақәгылара аҿагылареи ирызку ажәашықәсахыҵра
• 2005-2015 —  «Аӡи аԥсҭазаареи» рыпрограмма жәларбжьаратәи ажәашықәсахыҵра
• 2005-2014 — Иҭышәынтәалоу аҿиара ашьақәгылара ажәашықәсахыҵра
• 2003-2012 — Аҵарадырра ажәашықәсахыҵра: аҵараиура зегьы рзы
• 2001- 2010 – Адунеи акультуреи ақәмымчреи аплнета ахәыҷқәа рыхьчаразы жәларбжьаратәи ажәашықәсахыҵра   

 ИУНЕСКО иазгәанаҭо жәларбжьаратәи ашықәсқәа:

• 2015 – Алашареи алашаратә технологиақәеи жәларбжьаратәи рышықәс
• 2014 — Акристаллографиа жәларбжьаратәи ашықәс
• 2014 — Иҿио, имаҷу адгьылбжьахатә ҳәынҭқаррақәа жәларбжьаратәи рышықәс
• 2014 —Палестинатәи ажәлар рыдгыларазы жәларбжьаратәи ашықәс
• 2013 — Апланета Адгьыл аматематика ашықәс (жәларбжьаратәи ашықәс ҳәа иазгәарҭаӡом, имҩаԥысуеит ИУНЕСКО иҟанаҵо адгылара ала)
• 2013 — Аӡы лшарақәа русхк аҟны аусеицуразы жәларбжьаратәи ашықәс
• 2011 — Ахимиа жәларбжьаратәи ашықәс
• 2011 — Абнақәа жәларбжьаратәи рышықәс
• 2010 — Акультурақәа реизааигәахара жәларбжьаратәи ашықәс
• 2010 — Абиоеиуеиԥшымзаарақәа жәларбжьаратәи рышықәс
• 2009 — Аинаалара жәларбжьаратәи ашықәс
• 2009 — Астрономиа жәларбжьаратәи ашықәс
• 2009 — Агорилла ашықәс
• 2008 — Апланета Адгьыл жәларбжьаратәи ашықәс
• 2008 — Абызшәақәа жәларбжьаратәи рышықәс
• 2005 — Аспорти абаҩрҵәыреи жәларбжьаратәи рышықәс
• 2004 — Атәра аҿагылареи уи аԥыхреи ирызку жәларбжьаратәи ашықәс
• 2003 — Аӡымшьа жәларбжьаратәи ашықәс
• 2002 — Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаара акультуратә ҭынха ашықәс  

ИУНЕСКО 1956 шықәса инаркны аҳәынҭқаррақәа-алахәцәа адунеитә ҵакы рыҭара хықәқыс иҟаҵаны иазгәарҭо аҭоурыхтә хҭысқәеи иналукааша ауаа риубилеиқәеи ирызку агәаларшәагатә усмҩаԥгатәқәеи ирылахәуп.

Наҟ-ааҟ акультурақәа рырбеиараҟны злагаламҭа ыҟоу иналукааша аусзуҩцәа, аҟазара аԥҵамҭақәа ма ахҭысқәа разгәаҭареи радԥхьалареи жәларбжьаратәи аилибакаара арҿиареи, ажәларқәа реизааигәатәреи, аҭынчра ашьақәыргылареи иацхраауеит.

Афилателиеи анумизматикеи

ИУНЕСКО аиҿкаара иҭнажьит агәаларшәагатә медалқәа  рсериақәа ҩба ахьы, араӡны,  аџьаз иалхны. Актәи асериа аӡразы ашәарҭа иҭагылоу мамзаргьы ҷыдала хылаԥшра зҭаху Адунеизегьтәи аҭынха иуникалтәу абаҟақәа. Аҩбатәи асериа иналукааша ауааи аҭоурыхтә рыцхәқәеи ирызкуп.    Шамахамзар, амедалқәа рыҟаҵара анапы алакуп  Парижтәи Амонетатә шҭа. Аҭира мҩаԥысуеит аиҿкаара аштаб-тәарҭа асувенир-ҿхышә аҟны мацара.  1966 шықәса инаркны иҭыжьуп агәаларшәагатә медалқәа 55.

1961 шықәса инаркны афранцыз ԥочҭа аҭыжьра иалагеит  амаҵзуратә маркақәа ИУНЕСКО азы. 1980 шықәса рнаҩс амаркақәа рыҟны, аҩырақәа рыдагьы, ицәырҵит Адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәа. Амаркақәа ҭрыжьуан ахәԥса арбаны афранцыз франкқәа рыла. Ашьҭахь ЕАР аԥочҭә  администрациа аҭыжьра иалагеит евро -и швеицариатәи афранкқәаеи рноминал ала.

1950-еи 1960 шықәсқәеи рзы ИУНЕСКО иҭнажьуан аԥочҭа иатәым амаркақәа аҳамҭатә ҟазшьа змаз. Раԥхьатәи амарка ҟаԥшьқәа 25 цент ицоз     Ниую-Иорк иҟоу ЕАР аштаб тәарҭа асахьа зныз, иҭыжьын 1951 шықәсазы, иагьырҭиуан америкатәи ашколқәа рыҟны. 1952 шықәсазы иҭыжьын амарка иаҵәақәа Франциазы, адәыкрынԥштәы змаз — Британиа ду азы, анаҩс Австралиазы. 1953 шықәсазы ицәырҵит канадатәи, ашведтә, даттәи, аиапонтә, анемецтә, америкатәи амаркақәа. 1954 шықәса инаркны иҭыҵуан жәларбжьаратәи абуклетқәа. Иааизакны зынӡа иҭыжьын 60 марка.

ИУНЕСКО аиҿкаарақәеи Адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәеи ирызкуп хыԥхьаӡара рацәала еиуеиԥшым адунеи атәылақәа, иара убас ЕАР рмаркақәа.

ИУНЕСКО иалахәу атәылақәа

Ҳазҭагылоу аамҭазы аиҿкаара иалоуп 193  ҳәынҭқарра -алахәцәа, еид у аҳәынҭқаррақәа11 , аҳәынҭқаррақәа – анаԥшҩцәа 2 (иара убас жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа - анапшҩцәа 10). Лихтенштеина аламҵакәа, ЕАР алахәцәа зегьы ИУНЕСКО иалоуп. ЕАР алахәразы иҟоу азинмчнаӡа иаҿырԥшны, ИУНЕСКО алахәцәа жәларбжьаратәи азхаҵара рымамзаргьы ҟалоит. Убас, ИУНЕСКО иалахәуп ЕАР анаԥшҩыс иҟоу  Кука Адгьылбжьахақәа, Ниуе хәҭакала иазхаҵоу  Палестинатәи автономиа.  2017 шықәса жьҭаарамза 12 рзы ЕАА -еи Израили аҳәамҭа ҟарҵеит ИУНЕСКО ишалҵуазы, ари азыӡба ҵаҵӷәыс иарҭеит аиҿкаара Израиль иаҿагылоуп ҳәа. ИУНЕСКО Аԥҟаԥҵәа инақәыршәаны, арҭ атәылақәа аиҿкаара алахәразы азинмч рыман 2018 шықәса ԥхынҷкәынмза 31-нӡа. Ари арыцхә ашьҭахь ЕАА аиҿкаара аусураҟны  аусура иацнаҵеит аҳәынҭқарра- ахылаԥшҩы аҳасабала.   

Алада иаагоуп аиҿкаара иалахәу атәылақәа ихаҭәаам рсиа ИУНЕСКО ралалареи апрограммақәа рылахәреи арыцхә арбаны. Асиаҟны алада курсивла иалкаауп жәларбжьаратәи азхаҵара змам аҳәынҭқаррақәа:

Атәыла	Алалара
Австралиа	04.11.1946
Австриа	13.08.1948
Азербаиџьан	03.06.1992
Албаниа	16.10.1958
Алжир	15.10.1962
Ангола	11.03.1977
Андорра	20.10.1993
Антигуеи Барбудеи	15.07.1982
Аргентина	15.09.1948
Ермантәыла	09.06.1992
Афганистан	04.05.1948
Багамтәи Адгьылбжьахақәа	23.04.1981
Бангладеш	27.10.1972
Барбадос	24.10.1968
Бахреин	18.01.1972
Белоруссиа	12.05.1954
Белиз	10.05.1982
Бельгиа	29.11.1946
Бенин	18.10.1960
Болгариа	17.05.1956
Боливиа	13.11.1946
Босниеи Герцеговинеи	02.06.1993
Ботсвана	16.01.1980
Бразилиа	04.11.1946
Брунеи	17.03.2005
Буркина-Фасо	14.11.1960
Бурунди	16.11.1962
Бутан	13.04.1982
Вануату	10.02.1994
Венгриа	14.09.1948
Венесуела	25.11.1946
Вьетнам	06.07.1951
Габон	16.11.1960
Гамбиа	01.08.1973
Қырҭтәыла	07.10.1992
Германиа	11.07.1951
Гана	11.04.1958
Еллинтәыла	04.11.1946
Гренада	17.02.1972
Даниа	04.11.1946
Джьибути	31.08.1989
Доминика	09.01.1979
Доминикантәи Ареспублика	04.11.1946
АР Конго	25.11.1960
Мысра	04.11.1946
Казахсҭан	02.03.1992
Камбоџьа	03.07.1951
Камерун	11.11.1960
Канада	04.11.1946
Кабо-Верде	15.02.1978
Кипр	06.02.1961
Китаи	04.11.1946
КЖӘДР	18.10.1974
Колумбиа	31.10.1947
Коморы	22.03.1977
Конго Ареспублика	24.10.1960
Коста-Рика	19.05.1950
Кот-д’Ивуар	27.10.1960
Куба	29.08.1947
Кука Адгьылбжьахақәа	25.10.1989
Палестина Аҳәынҭқарра	31.10.2011
Урыстәыла	12.05.1954
Сальвадор	28.04.1948
Тувалу	21.10.1991
Таиланд	01.01.1949
Тонга	29.09.1980
Тунис	08.11.1956
Туркменисҭан	17.08.1993
Ҭырқәтәыла	04.11.1946
Украина	12.05.1954
Уганда	09.11.1962
Узбекистан	26.10.1993
Уругваи	08.11.1947
Фиџьи	14.07.1983
Филиппины	21.11.1946
Финлиандиа	10.10.1956
Франциа	04.11.1946
Хорватиа	01.06.1992
ЦАР	11.11.1960
Чад	19.12.1960
Чехиа	22.02.1993
Чили	07.07.1953
Черногориа	01.03.2007
Швеицариа	28.01.1949
Швециа	23.01.1950
Шри-Ланка	14.11.1949
Еквадор	22.01.1947
Аекватортә Гвинеиа	29.11.1979
Еритреиа	02.09.1993
Естониа	14.10.1991
Ефиопиа	01.07.1955
Аладатәи Судан	27.10.2011
ААА	12.12.1994
Иамаика	07.11.1965
Япониа	02.07.1951
Латвиа	14.10.1991

Алитература

• «100 текстк аԥсышәала», Аҟәа: Агәыҳалалратә Фонд Аԥсны аҿиара Афонд «Амшра», 2015