Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ

Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ, Џьаҷвис Саҟдари — VI ашәышықәсатә аныхабаа, аберҭыԥ. Ишьҭоуп Мцхеҭа амрагыларахьала, аӡиасқәа Мтквари (Кура), Арагви аилаларҭа аҟны, ацаҟьатә ашьха ақәцәа аҟны. Иҭагалоуп адунеи акультуратә ҭынха абаҟақәа рсиаҿ.

Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ

Аҭоурых

Аныхабаа ахьӡ аҭоурыхтә ҵаҵӷәы амоуп. IV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа раан ақьырсианра адкылара актәи ашықәсанҵәҟьа абри аҭыԥан аҳ Мириан III амҿы иалху аџьар ахадыргылартә иҟаиҵеит, иарбану, ԥыҭрак ашьҭахь ақырҭцәа рыда иашьаԥкуан Кавказ зегь ақьырсианцәагьы. VI ашәышықәса II абжаҿ (545-586) Қарҭли ахада Гуарам аџьар аҩадахьала ауахәама маҷ иргылеит. Убриҵәҟьа - IV ашәышықәса аҵыхәтәаны, VII ашәышықәса алагамҭаз (586/587-634/635), жәлар рхадацәа рынхара даҽа алахәылацәак реицалахәрала аныхабаа маҷ авараҿ иргылеит аныхабаа дуу, иарбану хыхь изхагылаз амҿы иалху аџьар (аџьар апиелестал иахьанӡа иаанханы иҟоуп ауахәамаҿ).

Џьвари имаҷу, идуу аныхабаа аргылара аамҭа ахаҭа абаҟақәа ранализ иашьаҭакны ишьақәиргылеит Гиорги Чубинашвили. Ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа аныхабаа маҷ иӷәӷәаны ааха аиуит, аныхабаа дуу иахьанӡа ибзианы иааит. Џьвари аберҭыԥ аремонттә-ареставрациатә аусурақәа иазынагӡахеит: 1924-1927 ашықәсқәа раан (анапхгаҩцәа: Г. Чубинашвили, Н. Северов); 1933-1939 ашықәсқәа раан (анапхгаҩцәа: Г. Чубинашвили, Н. Северов); 1963-1965 (анапхгаҩы: Русудан Гвердҵиҭели).

Аныхабаа хада

Џьвари аԥхьа иҟан Ниноҵминда аныхабаа. Џьвари аҟны ахы иақәиҭтәуп, асахьаркырала инаӡоуп Ниноҵминда акомпозициа. Аплан аҵаҵӷәы абраҟагьы акәакьтә уадақәа Тетраконк ауп, аха ари акәакьтә уадақәа радиалла иҭыԥыркӡам, Ниноҵминда аҟны еиԥш, апсидақәа руасхырқәа иреицтәараны, аҟәырӷ аҵаҟа аиужьра аҟны иамадоуп акәакьтә иҵаулоу анишақәа рыла, иарбанқәоу аргьажь ¾ аҿыкәырша змоу. Аргылара агәыцә, ишаабац, квадрат ауп, зхаҿы изхагалоу 8-кәакьҭак змоу ахәдаҿ ирӷәӷәоу аҟәырӷ. Уи аҩныҵҟатәи аиужьра адоминант ауп, иҳәаақәнаҵоит даҽа хәҭақәак зегь рформеи апропорциеи абри архитектуратә аиужьраҿ.

Џьвари аныхабаа дуу аџьар-аҟәырӷ атип змоу аргылара ауп, уи адәахьтәи ахаҿра, аинтериер ихагалоуп агәилтә хаҳәла, ҭыԥқәак рҿы еиқәоу аҩы аԥшшәы змоу ахаҳә ибзианы ицәу аквадрқәа рҟынтә. Ахаҳәқәа рыбжьара аиԥшьырҭақәа риашара, зехьынџьара ихьчоуп, аныхабаа ахатә масштаби аизшареи ала, еилымшәо иалаҵәоит ашьха. Аныхабаа ихагалоуп ириашоу, зкәакьҭа иашоу ашҭаҿ. Иамоуп ҩ-еиҿаԥсак змоу ацоколь, амраҭашәарахьала уи иахагылоуп аԥсабаратәымла ирӷәӷәоу авертикалтә ацаҟьа. Аныхабааҿ аҩналарҭа аладахьала, аҩадахьала иамоуп. Аҟәырӷ азхагьежьбжаҿ ианыԥшуеит арелиефтә аџьар. Иарбану измоу асахьаркыратә еиԥш убас аконструкциатә ҵакы. Аҟәырӷ аҵаҟа аиужьра аԥшь-ганкахьала иаартуп апсидақәа рыла, иарбанқәоу апланаҿ аџьар зырҿиоу, аџьар амахәҿақәа рыбжьара акәакьцыԥхьаӡа аҟны аџьартә ԥенџьырла ихҩоуп ахыргьагьа. Анишацыԥхьаӡа аҟны иԥҟоуп ауадахь аҩналарҭа: аԥшьарҭа, адикәанра. Аҩада-амраҭашәарахь аҳәса руада ыҟоуп, зыҩналарҭа аханы адҩыла ыҟоуп: Џьвари аныхабаа - ажәытәтәи ақырҭуа аҟазацәа рыԥшаара назыгӡоу, зегь раасҭа инаӡаны асахьарбаратә аԥҵамҭа - ашьаҭакра анаҭоит аизҳара ашьаҿа зегь: VII ашәышықәсаан иҿиоит еиԥшу абаҟақәа ргәыԥ, иарбанқәоу рыплани азеиԥш аилазаашьеи аганахьала иазааигәахоит Мцхеҭатәи Џьвари, аха, ҳәарада, хаҭалатәи ахатәҷыдарақәа, адетальқәа рыла уи еиԥшӡам. Абри иеиԥшқәоуп Атентәи Сиони, ажәытәтәи Шуамҭа, Мартвили.

Џьвари атип, акәакьтә уадақәа змоу атетраконк, идыруп мацара Қырҭтәылеи Аермантәылеи рҟны. Аермантәылатә ҿырԥштәқәа ақырҭуа аҿырԥштәқәа иреиԥшӡам ахатәҷыдарала, абри ҩ-тәылак рархитектура еиԥш.

Амҿы иалху аџьар апьедестал

Мцхеҭа иҿаԥшуа аганахьала, Арагви иаццоу ацаҟьа иҳараку ашьхаҿ, иџьашьатәу ҵлак гылан, иарбану иџьаушьаша афҩы змаз. Абри аҵла ауаа инашаноу аҵла ҳәа иашьҭан, избанзар ихәыз ашәарах ма аԥсаатә уи абӷьы ианырфалак убасҟанҵәҟьа иахәышәтәуан.

Мириан аҳ иԥа Реви аепископ иныҳәарала, амилаҭ ицны, инашаноу аҵла идыԥирҟеит, Мцхеҭахь иааигеит, иарбану- Светицховели -аҵла аладатәи аганахь идыргылаз. Абри ашьҭахь ари аҵла аҟынтә ирмазеихеит амҿтәы х-џьарк, ахԥатәи аџьар лаҵарамза 20 азы иахадыргылеит. Аиашаҵәҟьа абриазы абри амш Џьварпатиосани ахьӡала идыруп, иарбану ақырҭуа милаҭ иахьагьы иазгәарҭоу. Инашаноу аҵла иалху х-џьарк абас еихшахеит: акы идыргылеит Мцхеҭатәи Џьвари аҵакырадгьылаҿ, убра ахаҳәтә апьедестал ахьгылоу аџьар азы. Аҩбатәи - Ҭхоҭа ашьхаҿ, убра Мириан аҳ иахьиқәлашьцаз, ахԥатәи - Уџьарма аҟны.

Афасад

Џьвари адәахьтәи ахаҿра иаанарԥшуеит аиужьратә аҩныҵҟатәи аихшара. Абра иҳамоуп аҩныҵҟатәи, адәахьтәи аформақәа асахьаркырала реишьашәалара. Ари актәи аҿырԥштәоуп абжьаратә ашәышықәсақәа ақырҭуа архитектураҿ, афасад ахаҿсахьа ихьыԥшым, асахьаркыратә аҵакы ианаиуа. Абрантәи ари ақырҭуа архитектура аҟазшьа змоу адырга иҟалоит уи ирацәоу адыргақәа руакы аҟынтә, иарбанқәоу иалызкаауа уи Византиатәи аҟынтә (Византиаҿ аҟазацәа азҿлымҳара рынаҭон идуӡӡоу аҩныҵҟатәи аиужьра арҿиара ауснагӡатә, афасадқәа урҭ аинтерес рзаламызт). Убри иамыхәаԥшыкәа, аргылара ишдуум (аҳаракыра 25 м еиҳаӡам), уи амонументтә агәышьҭанҵара ааннажьуеит.

Џьвари аныхабаа Болнистәи Сиони ашьҭахь аҟазацәа рыскульптуратә аҩычара ашьаҿа ҿыц ауп. Афигуратә релиефқәа рҭыԥыркра иҵаулоу асистема иаҵанакуеит. Амраҭашәаратә афасад, иарбану хыхь Караԥи аҿықәаҿ икнаҳау, харантәи иааԥшуеит, имарианы аус адулоуп. Абра ихадоу афасадқәа амрагыларатәи, аладатәи ауп. Амрагыларатәи афасадаҿ аԥшьарҭа апсида 3 ԥенџьырк амоуп, иарбанқәоу еимадоу урҭ рхаҿы инагоу адекоративтә, арелиефтә маҟала. Амаҟа ахыхь, аԥенџьырқәа ирышьашәаланы, иҭыԥыркуп 3 арелиефтә уи ахаҿқәа рсахьа, иарбанқәоу рхадарала, рхарџьла иргылахаз ауахәама: агәҭаны Қьырса иҿаԥхьа ишьамхарсны Стеԥаноз Ерисҭав дгылоуп, аргылаҩ хада; армарахь - уи иашьа Деметре ахьчаҩ ауоԥшәылцәа ицны, арӷьарахь - Стеԥаноз иҭынха Адарнас (уи ихангьы ахьчаҩ ауоԥшәылцәа ыҟоуп, дарбану арӷьарахьтәи знапы аԥхьа ирххоу); Адарнас иҿаԥхьа ишьамхарсны ахәыҷы дыҟоуп - уи иԥа Қобул. Ах-релиефаҿ асомҭаврули адҩылақәа ыҟоуп, аргылаҩцәа рыхьӡқәа, ртитулқәа иахьарбоу (Џьвари адҩылақәа).

Аладахьтәи афасад акырӡа иҵаулоу анишақәа рыла еиҳа еидыҵны иубоит. Аладахьтәи аҩналарҭа ахаҿы, Тимпанаҿ, иҟоуп ажәытәтәи ақьырсиантә ҵакыраҿ идуӡӡаны ирыларҵәоу асахьа - ауоԥшәылцәа рыла аџьар ашьҭыхра. Акомпозициа аҟазарыла иҭартәоуп Тимпан агьежьбжатә аҿыкәырша аҟны. Аладахьтәи афасад даҽа релиефқәак (анишақәа рҿы иҭыԥырку) иӷәӷәаны ааха рымоуп. Афасад, зҿаԥхьагьы имаҷу Џьвари ауахәама ахьгылоу, зынӡа иҩычаӡам. Аргылара азеиԥш гармониа азы аҵак ду амоуп афасадқәа рхарԥ ибзианы ицәу ахаҳә аԥшшәы - агәилтә-аԥслымӡԥшәы, аамҭақәа рыҩныҵҟа маҷк ижьақцазшәа. Аныхабаа мацара аформақәа рыла акәымкәа, амасштаблеи апропорциалеи иашьашәалоит аԥсабара, аԥшшәылагьы.

Адҩылақәа

Ақырҭуа асомҭаврули аҩыра ҳараҳҟынӡа иааз ажәытәтәи аепиграфикатә аҿырԥшқәа руакы ианҵоуп Џьвари аныхабаа амрагыларатәи, аладатәи афасад арелиефқәа рҿы, аныхабаа агәҭаны игылоу аџьар апьедестал (апьедестал иацәаанхаз ахәҭа адҩыла афрагмент ацны иахьа ихьчоуп Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә музеи аҟны), аныхабаа аладатәи - амраҭашәаратә акәакьтә уада аҩналарҭа ахаҿы, аҭӡы иадҟаҵалоу хазтәи ахаҳәҟьаԥсқәа рҿы. Адҩылақәа зегь аамҭак иатәуп, уи аҟны иарбоу аҭоурыхтә хаҿқәа, хаҭала, Стеԥаноз Қарҭли аҟны ихадара апериод иахәаԥшны арыцхә амоуп (VI-VII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа).

Аныхабаа маҷ

Џьвари аныхабаа маҷ (8,3×5,5 м) ишьҭоуп аныхабаа дуу аҩадахьала. Аиҭаҳәамҭала идыруп Џьвари аныхабаа маҷ ишыргылоу Қарҭли актәи ахада - Гуарам ила. Адәахьала уи ҩ-ганктәи ахыб змоу имариоу зкәакьҭа иашоу аргылара ауп, аҩныҵҟа аџьар еиԥшу аҿыкәырша амоуп (апсидак, 3 зкәакьҭа иашоу амахәҿа змоу). Агәҭаны аквадрат ыҟоуп, иарбану аҟәырӷ еиԥшу ахыбра змаз (мацара ахәда ада). Иргылоуп ибзианы ицәу, аиаҵәа аԥшшәы змоу ахаҳәԥслымӡтә аквадрат дуқәа рыла. Аиқәҵара агоризонталтә аиԥшьырҭақәа риашара афасадқәа рҿы, аинтериераҿ ибзианы ихьчоуп. Аныхабаа аҩадахьала, аладахьала иҭыԥыркуп агәашәқәа. Аладатәи агәашә аныхабаа дуи амаҷи еиманадоит. Аныхабаа аҩада-амраҭашәарахьала ахыргьагьатә ниша ыҟоуп, иахьаарԥшу иаӡоу аџьар, ргәы иаанагоит абри анишаҿ акаталикос итәарҭа гылан ҳәа. Апсида адашьма шьаҿак ала ихагалоуп, аԥшьарҭа аконха раԥхьа амозаикала иҟаҵан, иарбану иахьа изныҵхьоу. Ауахәама игылоуп иҳараку ицәу ахаҳәла иргылоу асубструкциаҿ, иарбану аргылара агәырӷьаратә ахаҿсахьа аназшьоу. Ауахәама иӷәӷәаны ааха амоуп: ахыб, аԥенџьырқәа еилаҳахьеит, адашьма иқәҵны, афасад аквадрқәа иамҟьаны. Ауахәама ихадоу аквадрат еиҳа иҳаракуп аргылара егьы ахәҭа аасҭа. Уи ихыбын аџьартә аиҿахыбла. Аџьар амахәҿақәа ацилиндртә аиҿахыбла ихыбуп. Амрагыларатәи амраҭашәаратәи амахәҿақәа еиҳарак иауп. Амрагыларахьала агьежьбжатә апсида ыҟоуп иҭбаау абемла. Апсидаҿ, аԥенџьыр аҩ-ганкаҿ, анишақәа ыҟоуп. Амрагыларатәи амраҭашәаратәи аҭӡқәа рҿы идуу аԥенџьырқәа ыҟоуп, мацара егьы ҩ-ҭӡыкаҿ - атимпантә адәылҵырҭақәа.

Абаагәара

Аныхабаа адәахьала иҟоу апортификациатә аргыларақәа (иахьа еилабгоу абааш, абаагәара) еиҳа игәиантәиуп.

Ашықәсқәа рыҩныҵҟа Џьвари акомплекс ааха дуу аиуит, аԥсабарала акәу, ауаҩы инапала акәу, иахьа уи адунеи 100 ақәыхра ззыԥшу ихадоу акультуратә баҟақәа рыбжьара иҟоуп.

Ацқьа Нино лӡыхь

Џьвари аберҭыԥ ихадоу аныхабаа аладатәи аган аҟынтә абаагәараҿ иҟоуп албаарҭа ацқьа Нино лӡыхьахь. Иарбоу аҭыԥанӡа илбаауеит иҭшәоу амҩахәасҭа.

Еихагылак змоу аргылара

1980-тәи ашықәсқәа раан иҿиеит аидеа Мцхеҭа Џьвари аберҭыԥ азааигәара идыргыларц имаҷу аргыларақәа. 1981 шықәса нанҳәамза 4 рзы Мцхеҭа раиком ахадара аҳәарала ахырхара ҟанаҵеит жәлартә депутатцәа рхеилак анагӡаратә комиссиахь имаҷу акатегориа акрыфарҭа аргылара алагара азин азы. 1989 шықәса жьырныҳәамзаан Мцхеҭа раисовет анагӡаратә комиссиа ишьҭнахит аӡбамҭа, изшьаҭакнгьы ирыҭахеит “Џьвари аҵакырадгьылаҿ аҩбатәи акатегориатә акрыфарҭа аргыларазы 0,25 гектарк аҳәырҭа адгьыл аҵакыра”. Убриҵәҟьа ашықәсан Қырҭтәыла ССР абнанхамҩа аминистррагьы иадгылеит араиком (адҵара #220) аҽазкрала: “Мцхеҭа абнанхамҩа адгьылқәа рҟынтә Џьвари аберҭыԥ акәша-мыкәшаҿ раиком аԥхынтәи атиптә павилион аргыларазы иалырхит 0,25 гектарк “. Убри иамыхәаԥшыкәа Мцхеҭа, уи акәша-мыкәша аҳәырԥсарраны, хаҭала арзеологиатә, архитектуратә амузеи-аҳәырԥсарраны ирыларҵәан аргылара апланшьҭыхра усгьы далагеит аҿаҵаҩы - Мцхеҭа араиком, апроекттә организациа - “Центросоиузпроект” Қарҭ афилиал. 1983 шықәсазы аескиз апроект ушьҭа имазеин. Абаҟақәа рыхьчаратә ихадоу аҭҵаарадырратә-аметодикатә ахеилак аилатәара 1983 шықәса ԥхынҷкәынмза 5 аԥҟаанҵала иааԥшуеит, ишеилыргахоз “Мцхеҭатәи Џьвари аӡқәа, асувенирқәеи ашәҭкәеи рыҭиирҭа ахыбра апроект” азҵаара. Аҵыхәтәаны иргылахеит еихагылак змаз ахыбра, иарбану х-ганкахьала анышә иҵаз. Анҵәамҭаз ахыбра аныхабаа аус зуаз аберҭыԥ акелианы ишьҭнахит.