'''Иуџьин Виктор (Џьин) Дебс''' ({{lang-en|Eugene Victor «Gene» Debs}}; [[1855]] — [[1926]]) – Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны аусуцәеи армаратә ҵысреи русзуҩы, Америка Асоциалисттә партиа (1900–1901 ш. рзы), иара убас (1905 ш. рзы) азанааҭеидгылатә еиҿкаара «Адунеи аиндустриалтә усзуҩцәа» аиҿкааҩцәа дыруаӡәкын. Асоциалисттә партиа аҧхьагылааԥхьагыла, уи апартиа аҟынтәи алхрақәа раан хәынтә кандидатс иҟаз, 6% рҟынӡа америкатәи алхыҩцәа рыбжьқәа роура зылшоз. ▼{{In use|[[Алахәыла:Marikuna-115|Marikuna-115]] ([[Алахәыла ахцәажәара:Marikuna-115|обсуждение]])}}
▲'''Иуџьин Виктор (Џьин) Дебс''' ({{lang-en|Eugene Victor «Gene» Debs}}; [[1855]]—[[1926]]) – Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны аусуцәеи армаратә ҵысреи русзуҩы, Америка Асоциалисттә партиа (1900–1901 ш. рзы), иара убас (1905 ш. рзы) азанааҭеидгылатә еиҿкаара «Адунеи аиндустриалтә усзуҩцәа» аиҿкааҩцәа дыруаӡәкын. Асоциалисттә партиа аҧхьагыла, уи апартиа аҟынтәи алхрақәа раан хәынтә кандидатс иҟаз, 6% рҟынӡа америкатәи алхыҩцәа рыбжьқәа роура зылшоз.
==Абиографиа==
Иуџьин Дебс далгеит 8 класск, 14 шықәса анихыҵуаз аусура далагеит, раҧхьараԥхьа аихамҩа аусзуҩыс, нас амцаҭаҵаҩы ицхырааҩыс, аҵыхәтәаны 1870 ш. рзы афақьдәыҕба амцаҭаҵаҩыс аусура далагоит. Иуаажәларратә усура акәзар, уи хациркит алитературатә клуб Оксидентел, иқалақь гәакьа Терре-Хот аҟны, уахь еснагь ааҧхьараааԥхьара ала иқәгылон Роберт Грин Ингерсолли Сиузен Ентонии.
Иуџьин Дебс иҧсҭазаараиԥсҭазаара ахәҭак азаанаҭеидгылақәа раҧҵареираԥҵареи рырҭбаареи иазикит. ХыҧхьаӡараХыԥхьаӡара рацәала иаҧҵазиаԥҵаз азанааҭеидгылақәа реидкылара дашьҭан. Аха игәҭакқәа зыҟамлеит. «Пульмановтәи ақәгыларақәа» рхыбгалара ашьҭахь – усҟантәи аамҭазы уи зегьы иреиҳаз амассатә қәгыларан, Дебс фымз иқәҵаны дҭаркуеит. Аӡбарҭаҿ уи дихьчон еицырдыруаз адукат Кларенс Дерроу.
Дерроу (иара убасгьы америкатәи асоциал-демократцәа рҧызарԥыза Виктор Бергери) иоуп Дебс асоциалисттә ҵара дадзыҧхьалазгьыдадзыԥхьалазгьы. Абахҭаҿ Едвард Беллами, Роберт Блетчфорд, Карл Каутски, Карл Маркс, асоциалистцәа русумҭақәа дрыҧхьондрыԥхьон, Дебс еиликаауа далагеит, азаанаҭеидгыла ахаҭа, аполитикатә дгылара змам, аусуцәа рықәҧарарықәԥара аҟны ацхыраара дук аҟаҵара шзалымшоз. РаҧхьаРаԥхьа Асоциал-демократиатә, анаҩс Еиду Америкатәи Аштатқәа Рсоциалисттә партиа аиҿкааҩцәеи аҧҵаҩцәеиаԥҵаҩцәеи ируаӡәкыз Дебс атәыла акәакьқәа акыр дырҭааны асоциализм атемала алекциақәа дрыҧхьондрыԥхьон.
1904, 1908, 1912, 1920 - тәи ашықәсқәа рзы Иуџьин Дебс Америка Асоциалисттә партиа аҟнытә кандидатс дықәдыргылоит, Еиду Америкатәи Аштатқәа апрезидент иалхрақәа рзы алхратә компаниа аан. 1904 шықәса рзы акандидат Дебс 20-нызқьҩык рҟынӡа алхыҩцәа рыбжьы ирҭеит. 1908 шықәса рзы Дебс 500-нызқь инарзынаҧшуаинарзынаԥшуа абжьқәа иоуит. Аха апартиа иреиҕьыз алҵшәақәа аанарҧшитаанарԥшит 1912 шықәса рзы апрезидент иалхрақәа раан, усҟан Дебс 901.551 бжьы иоуит – ари ишьақәнаргылеит 6% алхыҩцәа рыбжьы, абра иҳәатәуп ари иреиӷьыз лҵшәаны ишыҟаз «ахҧатәиахԥатәи апартиа» акандидат изы, америкатәи алхрақәа рымҩаҧысрақәарымҩаԥысрақәа зегь раан. 1920 шықәса рзы Дебс икандидатура даҽа зныкгьы иқәыргылан, уи аамҭазы иара ашпионаж азы азакәан аилагаразы ахара идҵаны дышҭакызгьы, 913.664 бжьы иоуит – ари Асоциалисттә партиа акандидат изы зегьы иреиҳаз хыҧхьаӡаранхыԥхьаӡаран алхрақәа рҭоурых аҟны. Анаҩс, 1921 шықәса рзы Дебс аполитика маҷк дацәхьаҵны агитациатә ус, асоциализм аларҵәара иазырхаз дазхьаҧшуеитдазхьаԥшуеит. ИҧсҭазаараИԥсҭазаара далҵаанӡа иара Америка ныҟәаҩык иаҳасаб ала дакәшон, уи аан иашьа Теодор Дебс идгылара иазырхаз алекциақәа мҩаҧигонмҩаԥигон.
ИҧсҭазаараИԥсҭазаара зегьы Дебс аҧарааԥара даргәаҟуан, ихазы, аиҿкаара азы, насгьы апартиатә газеҭи ажурнали рҭыжьразы, урҭ редакторцәас иаман иашьеи иареи. Абарҭқәа зегьы ракәын иара ирҳауаз зегьы зыхҭниҵоз. Азанааҭеидгыла ауалқәа раркразы Дебс иара ихьӡала акредитқәа анигозгьы ыҟан.
==Дебс иҳәамҭақәа==
«Иҟанаҵы иреиҵаӡоу акласс – сара урҭ срыҵаркуеит, иҟанаҵы ацәгьоуцәа – сара урҭ сыруаӡәкуп, аӡәы заҵәык иҧсыиԥсы абахҭаҿы иҟанаҵы – саргьы схы сақәиҭым».
МшаҧымзаМшаԥымза 21, 1918 шықәса рзы – агазеҭ «Нью-Йорк колл» аҟны Дебс «Урыстәылатәи ареволиуциа аҧсыаԥсы» захьӡыз астатиа икьыҧхьитикьыԥхьит, уа аусуцәеи, анхаҩцәеи, абольшевикцәеи – Урыстәыла ареволиуциа азаазгаз – дырзышәаҳәоит. «Ареволиуциа алахьынҵа зеиҧшразаалакгьызеиԥшразаалакгьы, – иҩуан Дебс, – уи амца зыӷроу аҧсыаԥсы ҧсраԥсра ақәым, уи адунеи зегьы лашарала, хақәиҭрала, бзиабарала иарҭәуеит».
Цәыббрамза 4, 1920 шықәса рзы. агазеҭ «Нью-дей» аҟны апрезиденттә алхратә компаниа аан Дебс иҩуан: «Еиҭакрак ҟаларц залшом, гәыҧҩыкгәыԥҩык ауаа ҳтәыла рнапаҟны иҟанаҵы,уи амазара, аресурсқәа, аполитика хылаҧшрахылаԥшра арҭонаҵы».
==Иу. Дебс иҧсҭазаараиԥсҭазаара ахроника==
===1855–1894 шш.===
Абҵарамза 5, 1855 шықәса рзы ақалақь Терре-Хот (Индиана) диит Иуџьин Виктор Дебс.
1875 ш. – Дебс Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Рыиашьара ашьаҭаркҩцәеи амаӡаныҟәгаҩцәеи дыруаӡәкхеит.
1875 ш. анҵәамҭазы – ақ. Терре-Хот аҟны иаҧҵазиаԥҵаз алитературатә Оксидентал-клуб апрезидентс далхын.
1878 ш. – Ажурнал Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Риашьара Амилаҭтә журнал аредактор ицхырааҩыс дҟаҵан.
1879 ш. – адемократцәа ралхратә сиа ала, раҧхьаӡараԥхьаӡа акәны ақ. Терре-Хот амуниципалитет амаӡаныҟәгаҩыс далхын.
1880 ш. – Адәыҕбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Рыиашьара Амилаҭтә хеилак аҭакзыҧхықәуаҭакзыԥхықәу амаӡаныҟәгаҩыс дҟаҵан, иара убасгьы ари азанааҭеидгыла ажурнал аредакторс дҟалоит.
1884 ш. – ақ. Терре – Хот аҟнытә адемократцәа рхаҭарнак иаҳасабала, аштат Индиана азакәанҧҵаратәазакәанԥҵаратә еизара алахәылас далхын.
1885 ш. – Протестк аҳасаб ала Ассамблеиа далҵуеит, избанзар иара игәаанагарала, уи аусзуҩцәа ринтерсқәа рымаҵ ауам.
1892 ш. – Адәыӷбақәа рымцеиқәҵаҩцәа Рыиашьара азанааҭеидгылақәа реизара ду аҟны Дебс азанааҭеидгыла аофициалтә орган – ажурнал аредакторс далырхуеит.
1893 ш., рашәарамза – Дебс Чикаго еиҿикаауеит аихамҩа аусзуҩцәа раҧхьатәираԥхьатәи Америкатәи рхеилак.
1893 ш., нанҳәамза – Аихамҩа аусзуҩцәа Америкатәи ахеилак ақәгылара мҩаҧнагоитмҩаԥнагоит Аҩадатәи аихамҩа ду аҟны. Уи ақәгылара жәаа мшы ицон. Аихамҩа зтәыз аҧшәмацәааԥшәмацәа аусуцәа рыдҵақәа зегьы ирықәшаҳаҭхоит.
1894 ш., лаҵарамза – Дебс напхгара аиҭоит аихамҩа аусзуҩцәа рықәгылара ду, уи атәыла 23 еихамҩатә цәаҳәа аҵанакит (Пульмановская стачка). Усҟантәи Еиду Америкатәи Аштатқәа рхада Г. Кливленд идҵала афедералтә архәҭақәа ари ақәгылара рхәаҽит.
1894 ш., рашәарамза 23 – Дебси егьырҭ Америкатәи аихамҩа аусзуҩцәа рхеилак аҧхьагылацәеиаԥхьагылацәеи ырбаандаҩын, анаҩс, 1895 шықәса, лаҵарамзазы, ахара рыдҵаны ақ. Вудстоктәи абахҭа иҭакын.
===1895—1918 шш.===
1895 ш. абҵарамза 22 – Дебси уи иҩызцәеи Пульмановтәи аихамҩаҟны ақәгыларақәа ицымҩаҧызгозицымҩаԥызгоз, ирықәырҵаз рыхганы рхы иақәиҭтәын.
1898 ш. – Дебс Америка Асоциал-демократиатә партиа аҧҵарааԥҵара активла далахәуп.
1900 ш. – Асоциалтә-демократиатә партиа Дебс Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ықәнаргылоит.
1901 ш. – Дебс иҩызцәеи иареи Америка Асоциалисттә партиа аҧырҵеитаԥырҵеит.
1904 ш. – Дебс раҧхьаӡараԥхьаӡа акәны Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ықәиргылоит Америка Асоциалисттә партиа аҟнытә.
1905 ш. – активла далахәуп Еиду Америкатәи Аштатқәа азанааҭеидгылатә еиҿкаара «Адунеи аиндустриалтә усзуҩцәа» (ИРМ) аиҿкаара.
1906 ш. – Ашахтиорцәа Мраҭашәаратәи рфедерациа аҧхьагылаҩцәааԥхьагылаҩцәа Моиереи Хеивуди, ирхарамкәа ауаҩшьра зықәҵаз, дрыдгыланы активла акьыҧхьакьыԥхь аҟны анҵамҭақәа ҟаиҵон.
1907–1912 шш. рзы Дебс аус иуеит агазеҭ «Еппил ту ризон» аредактор ихаҭыҧуаҩысихаҭыԥуаҩыс, ақ. Джирарде, аштат Канзас.
1908, 1912 шш. – даҽа зныкгьы Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс аҟаларазы икандидатура ықәдыргылоит Америка Асоциалисттә партиа аҟнытә.
1913 ш. – америкатәи архәҭақәа Мексикаҟа алагалара иазынархаз акомпаниа даҿагыланы дықәҧоитдықәԥоит.
1914 ш. – Дебс дақәыӡбоит аштат Колорадо, ақ. Лудлоу аҟны ашахтиорцәа рықәгылара бџьаршьҭыхрала ахәаҽра; аусуцәагьы уи иаҿагыларц ааҧхьараааԥхьара рзыҟаиҵоит.
1914–1916 шш. – Иу. Дебс атәыла аҩныҵҟа атурне мҩаҧигеитмҩаԥигеит. Иара убас Европа аибашьрақәа дырҿагыланы ақәгыларақәа мҩаҧигонмҩаԥигон, ажәларқәа рыбжьара аҭынчра ашьақәгылара дашьҭан. Еиду Америкатәи Аштатқәа Актәи адунеизегьтәи аибашьра аҽазыҟаҵара ианалага, уи аҽазыҟаҵара даҿагылон.
1917 ш. – активла аибашьра иаҿагылоз акомпаниа мҩаҧигонмҩаԥигон, Еиду Америкатәи Аштатқәа ари аибашьра ралахәхара даҿагылон.
1917 ш. абҵарамза – Дебс Урыстәыла аиааира згаз ареволиуциа рыдиныҳәалоит. Ари аиааира ала ибон аибашьра ахыркәшара, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны асоциалисттә ҵысра аӷәӷәахара.
1918 ш., мшаҧымзамшаԥымза 21 – агазеҭ «Ниуи-Иорк колл» аҟны Иу. Дебс астатиа «Душа русской революции» икьыҧхьуеитикьыԥхьуеит.
1918 ш., рашәарамза 16 – Иуџьин Дебс еицырдыруа иқәгылара мҩаҧыситмҩаԥысит асоциалистцәа реизара ду аҟны, ақ.Кантоне, аштат Огаио аҟны.
Абарҭқәа рышьҭахь иаарласны Дебс дҭаркуеит, даҽа аамҭак анаҩс, иара иқәгыларақәа рзы, америкатәи акапиталисттә система ақәыӡбаразы, урыстәылатәи абольшевикцәа рықәгыларақәа рыдгыларазы, аштат Огаио, Кливлендтәи Афедералтә Ӡбарҭа, Иуџьин Дебс жәашықәса иқәҵаны дҭанакуеит.
===1919—1926 шш.===
Иуџьин Дебс Аҩны шкәакәа аанижьуеит иаарласны, абахҭа аҟынтә даноурыжь ашьҭахь, 1921 шықәса рзы.
1919–1920 шш. – Аштат Џьорджиа, ақ.Атланта афедералтә бахҭа аҟны даныҟазгьы акорреспонденциақәеи астатиақәеи рыла дықәгылон, урҭ пальмертәи аполициатә реидқәа ирықәыӡбон.
1920 ш., лаҵарамза – Иуџьин Дебс абахҭаҟны иҭаауеит Америка Асоциалисттә партиа аофициалтә хаҭарнакцәа, иагьиҳәоит рпартиа аҟнытә Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ақәыргылара дақәшаҳаҭхарц.
1920 ш., жьҭаарамза 2 – Дебс агазеҭ «Нью-дей» аҟны астатиа «Бомба на Уолл-стрите» икьыҧхьуеитикьыԥхьуеит, уи аҟны иара америкатәи акапиталисттә система, ауаҩи ауаҩи ахәура иахьҭеибацало, аибашьреи азини реиҟарамра системаны иахьыҟоу дақәыӡбоит.
1920 ш., ҧхынҷкәынмзаԥхынҷкәынмза – агазеҭ «Нью-дей» аҟны иикьыҧхьызиикьыԥхьыз астатиа «До и после» аҟны Иу. Дебс ҩ-партиакны иҟоу абуржуазиатә система акласстә ҵакы атәы дазааҭгылоит: ареспубликатәи аполитикатәи партиақәа – ари акапиталисттә партиоуп, уи финансла еиқәнаршәоит, насгьы иахылаҧшуеитиахылаԥшуеит акапиталистцәа дара рхатәы ҭахрақәа рзы ҳәа.
1921 ш., ҧхынҷкәынмзаԥхынҷкәынмза 26 – америкатәи аҳәаанырцәтәи апрогрессивтә еилазаара апрезидент Гардинг иқәымчрақәа ирылҵшәахеит Дебс иҿҳәара аанӡа абахҭа аҟынтә иоушьҭра, аха уи америкатәи атәылауаҩра имхын. Дебси Гардинги реиқәшәара Аҩны шкәакәа аҟны имҩаԥысит.
1921 ш., ҧхынҷкәынмзаԥхынҷкәынмза 28 – Дебс иҩныҟа, иқалақь гәакьа Терре-Хотҟа дгьежьуеит, ара иара зықьҩыла ауаажәларреи аусуцәеи иҧылеитиԥылеит. Абахҭа ашьҭахь Дебс игәабзиара уашәшәырахеит.
1922 ш., хәажәкырамза – Дебси «Белл Синдикати» аиқәышаҳаҭра рыбжьарҵеит Атлантатәи абахҭа аҟнытәи аҧсҭазаарааԥсҭазаара атәы еиҭазҳәоз жәаҩа статиа рыҩразы. Иара инапы зҵеиҩыз аиқәышаҳаҭра неигӡеит, аха «Белл Синдикат» аиқәышаҳаҭра аҵыхәтәанынӡа иазынамыгӡеит. Уи иакьыҧхьызиакьыԥхьыз астатиақәа жәба роуп. Дебс иҧсҭазаараиԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ауп егьырҭ астатиақәа анкьыҧхьхазанкьыԥхьхаз.
1922 ш., хәажәкыра 24 – акьыҧхьакьыԥхь аҟны ицәырҵуеит Дебс истатиа америкатәи аусуцәа «аҵыхәтәантәи рдоллар» ахҭнырҵарц Асоветтә Урыстәыла адгылара аҭаразы, уа ҭыҧҭыԥ змаз аарҩара иахҟьаны акыр араионқәа рҟны амлакра ҟалеит.
1922 ш., лаҵарамза 19 рзы – даҽа зныкгьы Америка иқәынхо рахь ааҧхьараааԥхьара ҟаиҵоит имлагоз Асоветтә Урыстәыла ауааҧсыраауааԥсыра ацхыраара рырҭаразы.
1922 ш., жьҭаарамзазы – Дебс астатиа икьыҧхьуеитикьыԥхьуеит, уа иаҳәоит иара игәы шыбзиоу, насгьы аусуцәа рыкласс амҵ аура дшазыхиоу.
1923 ш. – Аусуцәа рзанааҭеидгылатәи рсоциалисттәи ҵысра алахәхара, атәыла аҟны аныҟәарақәа, алекциақәа рыла ақәгыларақәа, аусуцәа азанааҭеидгылақәа акны рыҟаҵара атәы зҳәоз иқәгыларақәа мҩаҧысуанмҩаԥысуан.
1923 шықәса анҵәамҭеи 1924 шықәса алагамҭеи рзы Дебс, игәабзиара акыр ишыуашәшәырахазгьы, иара иуаажәларратә усура иациҵоит.
1924 ш., Ажьырныҳәамза 22 рзы, Дебс В. И. Ленин иҧсраиԥсра ақәҿиҭуеит абас еиҧшеиԥш иҟаз ажәақәа рыла: «Ленин ари даара зыхшыҩҵак ҳаракыз уаҩын… Уи изызҳауа абиҧараабиԥара ргәалашәара аҟны даанхоит ҳәынҭқарратә усзуҩны, дфырхаҵан, аусуцәа рзинқәеи рхақәиҭреи ирзықәҧозирзықәԥоз иакәны».
1926 ш., жьҭаарамза 20 рзы Дебс иҧсҭазаараиԥсҭазаара далҵуеит, анышә дамардоит ақ. Терре-Хот.
==Аинтерес зҵоу афактқәа==
Виктор Иуџьин Дебс 1918 шықәса рзы Чикаго аибашьра иаҿагылоз ажәахә ала дықәгылоит. 1920 шықәса лаҵарамзазы Дебс абахҭаҟны даныҟаз иҭаауеит Америка Асоциалисттә партиа аофициалтә хаҭарнакцәа, иагьиҳәоит рпартиа аҟнытә Еиду Америкатәи Аштатқәа рпрезидентс икандидатура ақәыргылара дақәшаҳаҭхарц. Уи еиҧшеиԥш ажәадгала иара дақәшаҳаҭхеит. Еицырдыруа ашәҟәыҩҩы Курт Воннегут Иуџьин Дебс дишьҭрақәлаҩны ихы иҧхьаӡониԥхьаӡон (Дебс иҧсҭазаараиԥсҭазаара далҵит Воннегут ҧшьышықәсаԥшьышықәса анихыҵуаз).
==Азхьарԥшқәа==
*https://www.britannica.com/biography/Eugene-V-Debs
2.*https://www.peoples.ru/state/party/udzhin_debs/.
3.*https://www.wikizero.com/ru/%D0%AE%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BD_%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81
4. *https://w.histrf.ru/articles/article/show/diebs_iudzhin
5. *https://citaty.info/man/yudzhin-debs
6.*https://www.wikizero.com/ru/%D0%AE%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BD_%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81
7.*http://ru.knowledgr.com/00033926/%D0%AE%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%BD%D0%92%D0%94%D0%B5%D0%B1%D1%81
8.*http://anticapitalist.ru/archive/analiz/istoriya/yudzhin_debs_golosujte,_kak_vyi_bastuete._bastujte,_kak_vyi_golosuete!.html
9. *https://www.sensusnovus.ru/idea/2013/08/11/16961.html
10. *https://smekni.com/a/350184/debs-yudzhin-viktor/
11. *https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/020/971.htm
| 