«Абиологиа» аревизиақәа рыбжьара аиԥшымзаара

Содержимое удалено Содержимое добавлено
м Аԥсуа-аурыс жәар (2005)
Нет описания правки
Ацәаҳәа 1:
'''Абиоло́гиа'''<ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref> ({{lang-el|βιολογία}} аагоуп абырзен бызшәахьтә: {{lang-el2|βίος}} «биос» - [[аҧсҭазаарааԥсҭазаара]] + {{lang-el2|λόγος}} «логос» - [[аҵара]]) — [[зыҧсызыԥсы ҭоу аҧсабарааԥсабара]] иазку [[Аҵарадырра|ҵарадырроуп]]. Абиологиа иаҵоит аҧсҭазаарааԥсҭазаара, адгьыл иқәу, [[зыҧсызыԥсы ҭоу ацәеижьқәа]]. Иаҵоит урҭ реиҿартәышьа, рыҧсҭазаашьарыԥсҭазаашьа, рыхкырацәара, насгьы ҭоурыхлеи хаҭалеи реизҳара азакәанқәа.
 
Ҳапланетаҿы зыҧсызыԥсы ҭоу ацәеижьқәа даара ирацәоуп. [[Аҵарауаҩ|Аҵарауаа]] изларыҧхьаӡазизларыԥхьаӡаз ала, еиуеиҧшымеиуеиԥшым, зыҧсызыԥсы ҭоу ацәеижь хкқәа ыҟоуп 3,5 миллион раҟара.
 
Ацәеижьқәа зегьы ршоит аҳрақәа ҧшьбаԥшьба рыла: абактериақәа раҳра; акәыкәбаақәа раҳра; аҵиаақәа раҳра; аҧстәқәааԥстәқәа раҳра ҳәа. АҧстәқәаАԥстәқәа раҳрахь даҵанакуеит ауаҩгьы.
 
Абиологиа иаҵанакуа амаҭәар хадақәа:
Ацәаҳәа 10:
*[[Абактериаҵара]]
*[[Акәыкәбааҵара]]
*[[Азоологиа]] (аҧстәқәааԥстәқәа рҵара)
*[[Анатомиа]] (ацәеижьқәа реиҿартәышьа)
*[[Ахацҵара]] (ахацқәа реиҿартәышьа)
*[[Афизиологиа]] (ацәеижьқәа русура)
*[[Аекологиа]] (ацәеижьқәеи изну аҭыҧиаҭыԥи реизыҟазаашьақәа)
 
Ацәеижьқәа ыҟоуп адгьыл иқәу, анышә иҵоу, аӡы иҭоу, аҳауа иалоу. Адгьыл аҿы иҟоу аҧсҭазаарааԥсҭазаара ишьақәнаргылеит абиосфера захьӡу, адгьыл ҷыдала иакәыршоу ахарҧаахарԥа (абырзен бызшәала «биос» – аҧсҭазаарааԥсҭазаара, «сфера» – акәымпыл). Абиосфера иаҵанакуеит ацәеижьқәа ахьыҟоу аҭыҧқәааҭыԥқәа зегьы: атмосфера ҵаҟатәи аҿыгҳара, аӡҭатәарақәа, анышә, анышә иаҵоу алитосфера хыхьтәи аҽыҭ.
 
ЗыҧсыЗыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рыҧсҭазаарарыԥсҭазаара дара-дара еидҳәалоуп, рызегьы изну аҧсабарааԥсабара иахәҭакуп. ЗыҧсыЗыԥсы ҭоу ацәеижьқәа рхаҭақәа изну аҧсабарааԥсабара ианыруеит, арахь урҭ рыҟазаара аҧсабаратәаԥсабаратә цәырҵрақәа – ахьҭа, аҧхаррааԥхарра, ацәаакыра, алашара ирыдҳәалоуп.
 
Ацәеижьқәа дара-дареи аҧсабареиаԥсабареи реиныррақәа ҭызҵаауа абиологиа аҟәша иахьӡуп аекологиа (абырзен бызшәала «ойкос» – аҩны, анхарҭа, аҧсадгьылаԥсадгьыл, «логос» – аҵара).
 
Ирацәоуп абиологиатә дырра хәарҭарас иамоу. Ауаҩы абиологиатә дыррақәа ихы иаирхәоит ақыҭанхамҩаҿы, амедицинаҿы уб. иҵ.
 
Ауаҩы есааира инапаҿы иааигоит адгьыл амалқәа, уи иԥиҟоит абнақәа, дреишәарыцоит абна илоу ашәарахқәа, аҧсаатәқәааԥсаатәқәа, иҭаирбоит аӡқәа, икуеит, хыҧхьаӡарахыԥхьаӡара рацәала амшыни аӡқәеи ирҭоу аҧсыӡқәааԥсыӡқәа. АҧстәқәеиАԥстәқәеи аҵиаақәеи ирылхны иҟаиҵоит ишәиҵо амаҭәа, ахәшәқәа. АҧстәқәаАԥстәқәа ихы иаирхәоит ныҟәагас, еибашьыгас, хыхьчагас, рҧшӡагасрԥшӡагас. Ауаҩы ихы иаирхәарц азы иаҧиҵеитиаԥиҵеит аҵиаақәеи аҧстәқәеиаԥстәқәеи рыхкы ҿыцқәа. Анкьа ибнатәқәаз, иҩнатә ҧстәқәаныԥстәқәаны, мамзаргьы культуратә ҵиаақәаны иҟаиҵеит. Абиологиатә дыррақәа ихы иархәаны ауаҩы иааирыхуеит арыц, ашәыр, ауҭраҭых уб. иҵ. афатә злыҵуа аҵиаақәа.
 
Абиологиа амаҭәар аҵара шәалагоит уи аҟәша – аботаника аҵара ала. Аботаника – аҵиаақәа рҵара иазкуп. Ажәа «аботаника» абырзен бызшәа аҟынтә иаауеит – «ботане» иаанагоит аиаҵәара, аҳаскьын, аҵиаа ҳәа. Аҵиаақәа рҵара аан еилышәкаауеит урҭ ирыҧсҭазаашьоуирыԥсҭазаашьоу, адәахьалеи рыҩныҵҟалеи ишеиҿартәу, рыҿиашьа, адгьыл аҿы иахьуҧылоиахьуԥыло, хәарҭарас ирылоу, иахьану аҭыҧаҭыԥ ишаныруа убас иҵ.
 
Аҵиаақәа иахьырзааигәоу азы урҭ ирываргыланы ишәҵоит абактериақәеи акәыкәбаақәеи. Уаҟа еилышәкаауеит абактериақәа рыхкырацәара, хәарҭараси цәгьараси ирылоу. Убас акәыкәбаақәа анышәҵо еилышәкаауеит урҭ реиҿартәышьа, ишрызҳауа, ишҿио, хәарҭарас ирылоу уб. иҵ. Аҵиаақәеи аҧстәқәеиаԥстәқәеи аамҭа-аамҭала рҽеиҭаркуеит. Аҵиаақәа ааҧынааԥын ишәҭуеит, абҕьыабӷьы иаҵәа ылыргоит, ҽаҩраҭагалан рыбҕьырыбӷьы каҧсоиткаԥсоит, убас аҧстәқәагьыаԥстәқәагьы рхәыжә рҟьоит, рцәаҧшшәахәырцәаԥшшәахәы рыҧсахуеитрыԥсахуеит. Аамҭа еиҭасра иадҳәаланы аҵиаақәеи аҧстәқәеиаԥстәқәеи рҽеиҭакрақәа аҵара иахьӡуп афенологиа (абырзен бызшәала – «фаино» – аҟалара, «логос» – аҵара). Аамҭала аҵиаақәа рыҽшырыҧсахуарыҽшырыԥсахуа здыруа ауаҩы ианаамҭоу длаҵоит, драшәоит, еиҭеиҳауеит, иҭеигалоит. Насгьы аҧсабарааԥсабара зырҧшӡозырԥшӡо зыҧсызыԥсы ҭоу аҵиаақәеи аҧстәқәеиаԥстәқәеи адунеи аҿы зехьынџьара иубаратәы рхыҧхьаӡарархыԥхьаӡара иррацәоит, дырхылаҧшуеитдырхылаԥшуеит.
 
Абиологиатә дыррақәа змоу ауаҩы аҧсабарааԥсабара бзиа ибоит, деиҷаҳауеит, дацхраауеит.
 
== Биологиатә дисциплинқәа ==
Акарилогиа — Анатомиа — Альгологиа — Антропологиа — Бактериологиа — Биогеографиа — Биогеоценологиа — Биоинженериа — Биоинформатика —
Амшынду биологиа — Биометриа — Бионика — Биосемиотика — Биоспелеологиа — Биофизика — Биохимиа — Ботаника — Биомеханика — Биоценологиа — Биоенергетика — Бриологиа — Вирусологиа — Генетика — Геоботаника — Гидробиологиа — Гистологиа — Дендрологиа — Зоологиа - Зоопсихологиа — Иммунологиа — Ихтиологиа — Космическая биология — Ксенобиологиа — Лепидоптерологиа — Лихенологиа — Микологиа — Микробиологиа — Молекулиартә биологиа — Морфологиа — Неиробиологиа — Палеонтологиа — Палинологиа — Паразитологиа — Радиобиологиа — Систематика — Системная биология — Синтетикатә биологиа— Спонгиологиа — Таксономиа — Теоретикатә биологиа — Токсикологиа — Фенологиа — Физиологиа — Физиологиа ВНД — АҧсатәқәаАԥсатәқәа гьы уаҩыгьы рфизиологиа — Аҳасакьы́нқәа рфизиологиа — Фитопатологиа — Цитологиа — Еволюциатә учение — Ембриология — Ендокринологиа — Ентомологиа — Етологиа
 
==Фотогалереиа==