Акоррупциа

Акоррупциа (алаҭ. corrumpere, алаҭ. corruptio) – атермин иаанагоит амаҵзуратә хаҿы имчра, изинқәа ихы иархәаны, иара убасгьы иофициалтә статус аҳаҭыр, илшарақәа, аимадарақәа рхархәара ала ихазы ифеидоу, аха азакәанԥҵареи аморалтә шьақәгылақәеи ирҿагыло аусқәа рымҩаԥгара. Акоррупциа ҳәа азырҳәоит, иара убасгьы, амаҵзуратә хаҿқәа раахәара, урҭ рыҭира, раахәара алыршара, ус еиԥш рҟазшьоуп амафиозтә ҳәынҭқаррақәа. Европатәи абызшәақәа рҟны ари атермин инарҭбаау асемантикатә еилкаара амоуп.

Аилкаара акоррупциа

Иахьатәи аамҭазы акоррупциа аӡбахә ахьырымҳәо ҭыԥк аԥшаара уадаҩзар ҟалап, уи арыцҳарақәаеи аҭышәантәаламрақәеи ирхарарҵоит. Зегьы ирдыруеит, ауаа рсоциалтә ҭышәынтәалара зхьыԥшу атәыла аекономикатә ҿиара аӷас ишамоу акоррупциа, аха иҟоуп ари аҭагылазаашьа аҟны иџьаушьаша, уи иаҿагыланы ақәԥара аӡәгьы дахьахымыццакуа. Зегьы ҳәарада ирдыруеит атермин «акоррупциа» иаанаго, аха имаҷҩуп издыруа ари апроблема адунеи ишақәлоу. Иџьашьатәызаргьы, аԥхьабзазаратә еилазаарақәа рҟынгьы аԥхьагылацәеи аныхаԥааҩцәеи рхәы шнаргоз, аҳамҭақәа шрырҭоз, урҭ назгоз рахь рзыҟазаашьа рыԥсахырц азы.

Акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоз раԥхьатәи анапхгаҩцәа дыруаӡәкны аҭоурых аҟны зыӡбахә аанхаз шумертәи аҳ Уруинимгиан иоуп, ҳера ҟалаанӡа XXIV ашәышықәса аҩбатәи азбжазы ақалақь-аҳәынҭқарра Лагаш напхгара азҭоз. Зегьы ирбо-ираҳауа акоррупциа иалаҟьашьыз шахьдырхәуазгьы, уи иаҿагыланы ақәԥара лҵшәа дук амамызт. Акоррупциа аӡбахә ахьҳәаз трактатуп «Артха-шастра» — уи Бхарата (Индиа) аминистрцәа руаӡәк Каутилиа апсевдоним ганы, ҳера ҟалаанӡа IV ашәышықәсазы икьыԥхьит ари аусумҭа. Ас еиԥш апроблема рыман Ажәытәӡатәи Мысра (Египет) афараонцәагьы, арагьы ачынуаа рбиурократиатә аппарат зхы иақәиҭыз анхаҩцәеи, анапҟазацәеи, аруааи рганахь ала изакәанмыз аусқәа мҩаԥыргон. Иаанхеит Итахотел захьӡыз аӡәы ихшыҩырҵара, уи абас иҩуан: «Убӷа рҟәла аиҳабыра рҿаԥхьа, усҟан уҩны зегьы бзиахоит, ууалафахәгьы ишахәҭоу еиԥш иуоулоит, избанзар иусқәа ҽеим аиҳабы иҿагыло, аха аԥсҭазаара мариахоит аиҳабы ибзианы изыҟазаара аан».

Ауаа реиҳараҩык акоррупциа закәу еилыркаауеит амаҵзура ахархәара ала рхатәы феида шалырхуа џьоукы. Насгьы, ари ажәа аҵарҭышагара аилкаара иадырҳәалоит. Аха, абра иазгәаҭатәуп акоррупциа аҵарҭышагара мацара аҟны ишаанымгыло. Иазгәаҭатәуп акоррупциа аҭыԥ шамоу аҳәынҭқарратә маҵзурақәа рҟны мацара акәымкәа, ахатәы сектор аҟынгьы. Ари афеномен ҷыдарақәас иамоу иреиуоуп амаҵзуратә хаҿи уи аусурҭа ҭыԥла аиқәыршәаҩи рыбжьара, аинтересқәа рыбжьара, даҽакала иуҳәозар, анаплакқәа, асоциум, аҳәынҭқарра уҳәа рҟны ицәырҵуа аконфликт. Акоррупциа аҟазаара афактор хаданы иҟоуп феидак алгара, аиура (уи материалтәымзаргьы ауеит), акоррупциа ахаламгаларазы ауаа аанызкыло факторны иҟоуп ацәгьоуразы ахьырхәра. Даҽа факторны акоррупциа аҟазаара алшара ҟазҵо иреиуоуп азинтә скепсис, атәылауаа рзинқәа рзымдырра, аграждантә хдырра алаҟәра. Акоррупциа - ари социалтә цәырҵроуп, ари иаанаго апроцесс ҩ-ганк ралахәхара ауп. Ганкы егьи аган феидак злоу уск азыҟанаҵоит уи аинтересқәа рынагӡаразы, иара убасгьы ари алшара ҟанаҵоит аҩбатәи аган амаҵзуратә ҭагылазаашьала цәгьашақә ахархәаразы. Аҩбатәи аган акәзар, афеида зауа акәхоит, актәи аган адҵақәа рынагӡара ала. Арахь иаҵанакыр алшоит амаҵзуратә уалԥшьақәа рынагӡара, мамзаргьы рынамыгӡара, иарбанызаалак аинформациа адгалара уҳәа.

Акоррупциа ахкқәеи аформақәеи

Акоррупциа аилкаара даара аганрацәа амоуп, еиуеиԥшым апараметрқәа ирхьырԥшны иара ахкыхадақәа алыркаауеит. Акоррупциа ахырхарҭа ала уахәаԥшуазар, иҟоуп административтә коррупциа, уи аиԥшымзаара ауп аусутә коррупциа ҳәа изышьҭоу. Иҟоуп абзазаратә, аполитикатә коррупциа. Уи зхьыԥшу афеида иалырхырц ирҭаху зеиԥшроу ауп. Иҟоуп убасгьы аҵарҭыша, ахаҵкыкамыршәрақәа реимдара (апатронаж, анепотизм), иара убас ҷыдалатәи, аинституционалтәи, жәларбжьаратәи. Урҭ раарԥшышьа аформақәа рахь иаҵанакуеит аҵарҭышагара, амчреи аҭагылазаашьеи рхархәара, аҩныҵҟатәи аинформациа ала ахәаахәҭра, анепотизм (ахылаԥшра), абӷа ӷәӷәа амазаара, алоббизм, аԥарафара, аԥарақәа ихықәкылатәым рныхра.

Акоррупциа зыхҟьо

Акоррупциа еиԥш иҟоу ацәырҵра аҟазаара зыхҟьо даара ирацәоуп. Урҭ зегьы реиқәыԥхьаӡара даара иуадаҩзаргьы, акык-ҩбак ирзааҭгылазар ауеит: зегь реиҳа иалкаатәу мотивзар ауеит, ауаа ас еиԥш ацәгьоура дзырҟаҵо, ауааԥсыра рыԥсыцәгьара. Аԥсыцәгьара ауп ауаа ас еиԥш ахныҟәгашьақәа рахь ирыхо, уи ирханаршҭуеит аморалтә шьақәгылашьақәа ртәгьы; егьырҭ зегь раԥхьа иргылатәу амотивқәа иреиуоуп: аҵарадырра, ааӡара, асоциалтә ҭакԥхықәра, ахдырра алаҟәра, аҭакԥхықәра амамзаара, иара убасгьы акоррупциа акт иалахәу егьырҭ рхатәы ҟазшьарбагақәа, раагарҭа амаҷра; азинтәи аӡбарҭатәи система адисфункциа, ас еиԥш азинеилагаразы иашьашәалоу ахьырхәра аҟамзаара, азакәанқәа иалкаау еилкаарак ахьрымам (статиак еиуеиԥшым ахцәажәара, аилкаарақәа амазар ауеит); анагӡаратә мчра акзаара аҟамзаара, ипрофессионалтәу аус дырра аҟамзаара, абиурократизм; ауааԥсыра рзинтә дырра алаҟәра; аҩганкгьы алахәцәа акоррупциа акт ралахәхара.

Акоррупциа еиҳа аҿиара ахьамоу ахырхарҭақәа Transparency International — иҳәынҭқарратәым жәларбжьаратәи еиҿкаароуп акоррупциа иаҿагыланы иқәԥо, насгьы адунеи зегьы аҟны уи ашьаҭақәа ахьынӡаҳахьоу ҭызҵаауа. Ари аиҿкаара есышықәса аҳасабырбақәа акьыԥхьуеит, урҭ ирныԥшуеит рыҭҵаарақәа рылҵшәақәа, иара убасгьы адунеи атәылақәа зегьы акоррупциа шрыдыркыло Аиндекс азгәарҭоит. Transparency International аҳасабырба инақәыршәаны, 2017 шықәса рзы атәылақәа Украина, Казахсҭан, Урыстәыла рҟны аӡәырҩы атәылауаа рҿырықәшаҳаҭхеит, дара изныкымкәа аҵарҭыша шрырҭахьо ала, иара убасгьы акырынтә «агәыҳалалратә» лагалақәа ҳәа изышьҭоу шыршәахьо. «Адунеитә коррупциа абарометр» захьӡу аҳасабрба аҟны Transparency International адырра ҟанаҵоит, аҵарҭышагара еиҳарак аҿиара шамоу аҳәынҭқарратә мчрақәа, аҳәынҭқарратә аахәарақәа, аҵарадырра, агәабзиарахьчара, азинхьчаратә усбарҭақәа, аҳазалхратә маҵзурақәа, аполициа, аӡбарҭақәа, арбџьарамчқәа, аргылареи аспорти рҟны. Иара убасгьы, иҳәатәуп анцәа имаҵзурауаа рыбжьарагьы иԥшьоу ҳәа акагьы шаанымхаз, ауахәамақәа рҟынгьы акоррупциа ашьаҭақәа ӷәӷәаны иаҳаит. Аҭҵаарақәа рылҵшәақәа иаадырԥшит акоррупциа анхара — коммуналтә усбарҭақәа рҟынгьы даара аларҵәара бзиа шамоу.

Аҵарҭышагара ҳаамҭазы даара ирацәаны аҭыԥ амоуп. Лассы- лассы ажәабжьқәа рҟны уаҩы иԥылоит акоррупциатә схемақәа раарԥшра иазку адыррақәа. Ҿырԥштәыс иаагозар, Онишьенко иус, Курченко исхемақәа ртәы, аоперациа «Иантар», Алексеи Улиукаев иус, «Оборонсервис» аус уҳәа ирацәаны. Аҳәынҭқарратә аахәарақәа ирызку акоррупциа ахырхарҭа акәзар, ари хазы игоу темоуп. Асистема ахаҭа аҳәынҭқарратәи амуниципалтәи аахәарақәа зегь реиҳа «иманшәалоуп» акоррупциатә схема аларҵәаразы. Астатистикатә дыррақәа инарықәыршәаны, 60% инаркны 90% рҟынӡа аҳәынҭқарратә аахәарақәа азакәан аилагарақәа аҭыԥ рыманы имҩаԥысуеит. Иааизакны аекономикатә хырхарҭақәа зегьы акоррупциа аҿиара иазырхоуп уҳәар алшоит. Аха имаҷҩуп издыруа, есҽны акоррупционерцәа рҟны аус шҳамоу. Еиҳаракгьы ари ацәгьоура ауаа иахьырԥыло аҵарадырра ахырхарҭа аҟны шакәу. Иаҳҳәозар, ашколқәа рдиректорцәа аремонт, мамзаргьы аԥарда ҿыцқәа раахәаразы лассы-лассы аԥара еизыргоит. Иреиҳау аҵараиурҭақәа рҟны акәзар, астудентцәа акафедра аҭахрақәа раахәара азын аԥара еизыргоит. Ас еиԥш иааугаша аҿырԥштәқәа даара ирацәоуп. Амедицина аҟны акәзар, акоррупциа аҟазаара иахәҭоу акы акәны иахәаԥшуеит. «Агәыҳалалратә» лагалақәа ҳәа изышьҭоу, ахәышәтәырҭақәа рҟны лассы-лассы иуԥыло цәырҵроуп, насгьы аҳақьымцәеи амедиаҳәшьцәеи рзы аҳамҭақәа ртәы аҳәара аԥсамзар акәхап. Ар рҟны акәзар, акоррупциа ари зегьы зышьцылахьо усуп, арратә комиссариат аҟны арра ирымгарц азы аҵарҭыша рызҭогьы, изгогьы ауаа маҷҩым. Аусӡбаратә хеилак аҟны акәзар, апрокуратуреи аӡбарҭеи рҟны реиҳараҩык атәылауаа ирыдҳәалам, аха аҵарҭышагара ари ахырхарҭа аҟны лассы-лассы аҭыԥ змоу усуп. Ажәабжьқәа рҟны ҿырԥштәыс иаагозар, акры зку ауаҩы машьынала дисны дишьыр, уи ихы дшақәиҭу, ихы шҿихыз атәы уаҳауеит, иҟоуп аҿырԥштәқәа маҷымкәа аусқәа зынӡагьы ианхацдмыркуа.

Акоррупциа иаҵоу ашәарҭара

Аӡәырҩы агәаанагара роурц алшоит акоррупциа ари аӡәы иԥырхагам цәырҵроуп ҳәа, аха аусқәа зынӡа даҽакала ауп ишыҟоу. Уи аҳәынҭқаара, ауаажәларра, хаз игоу атәылауаа ирнаҭо анырра бааԥсы ахәшьара аҭара уадаҩуп. Акоррупциа аилазаара аморалтә шьақәгылашьақәеи, аҳәынҭқарра аекономикатә ҿиареи, жәларбжьаратәи арена аҟны аимидж аларҟәреи, еиуеиԥшым ауадаҩрақәа раԥҵареи ҟазшьас иамоуп: аҳәынҭқарратә биуџьети аресурсқәеи, мамзаргьы аилазаара ахашәалақәеи аныхтәқәеи ииашамкәа рхархәара, рныхра, реихшара ҟазшьас иамоуп; ашәахтәқәа зегьы рылымгара (ахашәала); аекономикеи уи асубиктқәеи рҵакы ланарҟәуеит; аекономикеи уи асубиектқәеи русура аҭагылазаашьақәа реицәатәра; аекономикеи уи асубиектқәеи рахь аинвестициатә лагалақәа рыҟаҵара алаҟәра; ауаажәларратә сервис, акоммерциатә сектор аҟны амаҵзурақәа рхаҭабзиара алаҟәра; аҿиара иаҿу атәылақәа ирымоу жәларбжьаратәи ацхыраара хықәкыла анымхра аҳәынҭқарра ауал дуқәа ақәнаҵоит, акредитқәа ишахәҭоу ахамырхәара анаплакы ахыбгаларахьы икылнагоит; асоциалтә еиҟарамра еизҳауеит; еиҿкаарыла имҩаԥысуа ацәгьоурақәа рацәахоит; асоциалтә гәынамӡара иацлоит.

Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара

Акоррупциа аҿагылара – ари комплексла ишьақәыргылоу усқәоуп, иара ззырхоу заанаҵы уи аарԥшра, азԥхьагәаҭара, акоррупциатә зинеилагарақәа ианаамҭоу раԥырҟәҟәаара, урҭ рзын аусеилагарақәа рымҩаԥгара, насгьы ас еиԥш ацәгьоурақәа маҷхарц аусура ауп. Иахьатәи аамҭазы акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоит адунеи атәылақәа зегьы, уи аиааира зылшазгьы еснагь аҭагылазаашьа хылаԥшра арҭоит, апрофилактикатә усқәа лассы-лассы имҩаԥыргоит. Уи анаҩсангьы, акоррупциа иаҿагыланы иқәԥоит жәларбжьаратәи аиҿкаарақәа, ас еиԥш аҭагылазаашьа ҿырԥштәыс иамоуп - Еиду Амилаҭқәа Реиҿкаареи Transparency International, Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара аус аҟны акыр аихьӡарақәа рымоуп абас еиԥш атәылақәа: Сингапур, Гонконг, Даниа, Швециа. Ас еиԥш иҟоу ауаажәларратә проблема аԥыхразы иалкаау, изықәныҟәаша знеишьак шыҟамгьы, азнеишьақәа ридеиа атәылақәа зегьы ирзеиԥшуп — акоррупциа иахьынӡауа армаҷра, уи аҟазаареи аҿиареи иацхраауа афакторқәа раԥыхра. Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥара аметодқәа рахьтә зегь реиҳа ирадикалтәуп ҳәа иԥхьаӡоуп асистема зегьы арҿыцра – аиҳабыра реиужьра, аӡбарҭатә система аҟны ареформақәа рымҩаԥгара, аҳәынҭқарратә напхгараҭара ашьаҭақәа рыԥсахра. Абри анаҩсгьы, иалыркаауеит акоррупциа иаҿагыланы ақәԥаразы х-методк; ари ацәгьоуразы ахьырхәра арӷәӷәара, иара убасгьы иаарласны акоррупциа афакт ахьырхәразы аҭагылазаашьақәа раԥҵара; иҷыдоу азинмчи амчреи змоу ауаа аԥарарҳара рылзыршо, убри аан азакәан еиламгакәа, аекономикатә механизмқәа раԥҵара; аџьармыкьатә економика арӷәӷәара, уи иалнаршоит акоррупциа аҟнытә афеида армаҷра. Акоррупциа иаҿагыланы ақәԥаразы аинновациатә методқәаны иалыркаауеит атехнологиа «блокчеин» алагалара, зегьы ирбо-ираҳауа адыррақәа рыхьчара, рыҵәахра азы. 2017 шықәса рзы ари атехнологиа тәылақәак реиҳабырақәа рҟны рхы иадырхәо иалагеит. Аекспертцәа агәра ганы иҟоуп, блокчеин алагалара иабзоураны аинформациа иаарту ареестр аҟны аҵәахра, илегалтәым акоррупциатә схемақәа реиҵатәра шалнаршо. Убри анаҩсгьы, акоррупциа иаҿагыланы ақәԥараҟны ауаажәларра аус рыцура ахатәы лҵшәақәа аанарԥшит. Ара зыӡбахә ҳәоу ауааԥсыра рзинтәи рполитикатәи ҵарадырра аизырҳара, атәылауаа информациала реиқәыршәара, аграждантә ҭакԥхықәреи ахдырреи реизырҳара уҳәа роуп.