Гаи Иулии Цезар

Гаи Иули Цезар (алаҭ. Gaius Iulius Caesar, иҵабыргу ахьӡ Каисар; ԥхынгәымза 12, Ҳ. ҟ. 100 ш., Рим — хәажәкырамза 15, Ҳ. ҟ. 44 ш., Рим) - ажәытәурым аҳәынҭқарратә политикатә усзуҩ, ар рәихабы, ашәҟәыҩҩ.

Гаи Иулии Цезар
GAIVS IVLIVS CAESAR DIVVS IVLIVS
Аполитикатә партиа
Алахәылара	популяры
Аира	ԥхынгәымза 100 ш. ҳ. ҟ. Рим
Аԥсра	хәажәкырамза 15, 44 ш. ҳ. ҟ. Театр Помпея
Аԥсра зыхҟьаз	кровотечение
Аԥсыжра аҭыԥ	Храм Цезаря
Атәылауаҩра	Ажәытә Аурым
Абызшәақәа	Алаҭын бызшәа, древнегреческий язык
Ахаҵа/Аԥҳәыс	Корнелия Цинилла (84 ш.–68 ш. ҳ. ҟ.), Помпея Сулла (67 ш.–61 ш. ҳ. ҟ.), Кальпурния Пизонис (59 ш.–44 ш. ҳ. ҟ.)
Ацынхаҩы	Сервилия Цепиона, Клеопатра, Тертулла, Эвноя, Муция Терция, Cossutia, Lollia, Постумия, Семпрония, Pomponia, Клодия Пульхра Терция, Мамурра, Никомед IV Филопатор, Ниса
Ани аби	Аврелия Котта, Гай Юлий Цезарь Старший
Ахәыҷқәа	Юлия Цезарис, Птолемей XV Цезарион, Октавиан Август
Ауацәа	Юлия Цезарис Старшаяи Юлия Младшая (ашьцәеи аиаҳәшьцәеи) Pompeius/Pompeia (амаҭа)
Анхарҭа	Рим
Аусура	оратор, мемуарист, аҳ, историк Древнего Рима, апоет, Ancient Roman priest, политик Древнего Рима, военный Древнего Рима, аполитик, ар рԥыза, ашәҟәыҩҩы, аҭоурыхдырҩы
Адин	древнеримская религия
Анашьамҭақәа	Consecratio (44 ш. ҳ. ҟ. инаркны) Триумф лавровый венок
Commons Гаи Иулии Цезар

Гаи Иулии Цезар

Иули Цезар диит ажәытәтәи патрициатә Иулиаа рыжәлаҿ. Урҭ ируын Римаҿ акыр иаԥсоу арол.

Гаи  Иули Цезар (алат. Gaius Iulius Caesar [ˈgaːjʊs ˈjuːliʊs ˈkae̯sar); ԥхынгәы12, 100 ш. ҳара ҳера ҟалаанӡа - хәажәкыра 15, 44 ш. ҳара ҳера ҟалаанӡа) - ажәытәтәи римтәи аҳәынҭқарратә политикатә усзуҩы, ар  рԥыза, ашәҟәыҩҩы. Аконсул 59, 48, 46, 44 ш.  ҳера ҟалаанӡа, адиктатор 49, 48-47, 46-44 ш. ҳера ҟалаанӡа, апонтифик ду ҳера ҟалаанӡа.

​Ажәытәтәи апатрициантә ҭаацәара иахылҵшьҭроу Цезар, инеиԥынкыланы дрышьҭан иординартәу римтәи амаҵзурақәа (cursus honorum) , аконсервативтә сенаторцәа дырҿагыланы иқәԥараҿы ихьӡ еицырдыруа иҟалеит. 60 ш. рзы ҳера ҟалаанӡа еиҿикааит раԥхьатәи атриумвират,  анырра змаз  ҩыџьа аполитикцәа алархәны - Гнеи Помпееи, Марк Лициниа Красси. 58 ш. инаркны  ҳера ҟа лаанӡа, аашықәса инареиҳаны аҿатә Швеицариа, Франциа, Бельгиа, Германиа,  Великобританиа  адгьылҵакырақәа рҟны Галльтәи аибашьраҿы дыҟан, Аурым республика иадиҵеит Атлантикатәи аокеан инаркны Реинынӡа адгьылҵакыра ду, убри алагьы ар  рԥыза ду ҳәа ахьӡ ҳаракы  ирҳаит.   Хара ҳера ҟалаанӡа, 49 ш. алагамҭазы атәылауаҩратә еибашьра далагеит асенаторцәеи иареи ирыбжьалаз аҳәоуеиқәымшәара иахҟьаны,  Римҟа ихынҳәреи, иара убас амаҵзуратә қәыларақәа рзы аусӡбара ахәдықәҵарақәа рыҭареи рзи (алхрақәа рыҟны аахәарақәа, амаҵзуратә хаҿқәа аҵарҭыша рхархәара, аиқәшаҳаҭрақәа реилагара, мчылатәи азнеирақәа, уҳәа егьырҭ аилагарақәагьы налаҵаны). Ԥшьышықәса ирылагӡаны асенатцәа рыдгылаҩцәа, Помпеиа акәша-мыкәша зҽеидызкылаз, Цезар ибзоураны иԥыххаа иқәҵан Италиа, Испаниа (ҩынтә), Бырзентәыла, Африка, иара убас архәҭақәа ҭархан Мысреи Понти.

​"Агәыҳалалра аполитика" дықәныҟәон, аха убри аан ашьра рықәиҵон иоппонентцәа. Иҿагылаҩцәа рыҟны аиааира анига анаҩс, инапахьы иааигеит аконсул имчреи, азинмчы змоу адиктатор имаҵзуреи (иааихҵәаны иуҳәозар- ԥсраҽнынӡа амаҵзурақәа), ауаажәларра рыԥсҭазаараҟны хырхарҭацыԥхьаӡа аиҭакрақәа мҩаԥигеит. Цезар иԥсы анҭаз нцәахәҵас дырбон, ар рԥыза –«аиааира згаз аимператор» ҳәа ахьӡ ҳаракы иман, аха римтәи аҳцәа рымчра мап ацәикит. Марк Иуни Брут зхадараҿы дыҟаз асенаторцәа ргәыԥ  Цезар даныршь анаҩс,  иара ихьӡ,  шьала-дала изааигәаз  Цезар Гаи Октави идикылеит, иара убас инижьыз ауасиаҭ инақәыршәаны иҭынхаз ахәҭа еиҳарак иара иахь ииасит, анаҩс актәи императорсгьы дҟалеит. ​Аԥсҭазаараҟны Цезар еиуеиԥшымкәа изыҟан, ари атрадициа Римтәи аимпериа аҟны еиқәхеит, аоппозиционерцәа ракәзар, зхы иқәызҵази ачарҳәаҩцәеи дырҽхәон. Цезар ихьӡ акырӡа еицырдыруан Абжьаратәи ашәышықәсақәеи Аҿатә аамҭақәеи рзы. Аполитикатәи арратәи усзурақәа инарҷыданы, Цезар деицырдыруан литераторк иаҳасаб ала. Иара имаз ихатә стиль мариа, аилыккара иабзоураны, ирҿиара ажәытәтәи римтәи алитератураҿы иклассикатәқәаны ирыԥхьаӡоит, иара убас рхы иадырхәоит алатын бызшәа аҵараҟны. Иули Цезар ихьӡ иадҳәалоуп атитулқәа каизери аҳи, ашықәс абыжьбатәи амза, адунеи абызшәақәа рыҟны аҭыԥ змоу ахьӡ - иуль.

​

Ихылҵшьҭреи  ихәыҷреи

Ихылҵшьҭра

Гал Иули Цезар диит ажәытәтәи апатрициантә ҭаацәараҿы.  V—IV ашә. ҳера ҟалаанӡа, Иулиаа аҵак ду змаз аҭыԥ ааныркылон Рим аԥсҭазаараҟны. Аҭаацәа рхылҵшьҭра ахаҭарнакцәа рҟынтә, ҷыдала, аӡәы диктаторуп, егьи аҽыуаа  рмагистр (адиктатор ихаҭыԥуаҩ), анаҩстәи адецемвирцәа рколлегиа ахаҭарнак, Атаблицақәа Жәаба рзакәан аззырхиаз - еицырдыруа 12 таблица раԥхьатәи авариант.   Ажәытәтәи аҭоурых змоу аҭаацәарақәа жәпакы реиԥш, Иулиаа рҭаацәара рхылҵшьҭра ахатә миф амоуп. Иулиаа ртаацәара иадҳәалаз амифтә версиа еиҳа ибзианы еилкаахеит 200 ш. рзы ҳера ҟалаанӡа, Катон Аиҳабы, Иулиаа рхылҵшьҭра аетимологиа аверсиа аниҵеит. Иара игәаанагарала, Иул ахьӡ раԥхьа иныҟәызгоз абырзен ажәа «ἴουλος» аҟынтә иаауеит (иӡамҩақәеи ицламҳәеи рыҟны раԥхьатәи ахәы). Иулиаа зегьы V—IV ашә. рзы ҳера ҟалаанӡа Иул акогномен ныҟәыргон, уи дара рҭаацәараҟны ираԥхьатәииз акәын. Иули Цезар ишьҭра Иулиа Иулов аҟынтә иаауан хымԥада, урҭ ирыбжьаз аимадара шеилкаамгьы. Раԥхьа еицырдыруа Цезар ҳәа дыԥхьаӡан претор, 208 ш. ҳера ҟалаанӡа, Тит Ливиа ҳәа иргәаладыршәо. Когномен аетимологиа «Caesar" инагӡаны еилкаам, римтәи аепоха аамҭазы ирхашҭхьан. Ели Спартиан, Авгәстцәа рыԥсҭазаара зҩыз авторцәа дыруаӡәкуп, ианиҵеит ԥшьверсиак, IV ашә. ҳера аамҭазы .

​«…зегь раасҭа аҵара змоу ауаа изларыԥхьаӡо ала, раԥхьа иныҟәызгоз  ауаҩ ихьӡ аауеит асалон ахьӡ аҟынтә (амаврцәа рбызшәала цезаи ахьӡуп), аибашьраҿы иҭадырхаз, избанзар иԥсхьаз ан длыхшеит, лымгәарҭа аҟынтә дҭыргеит ;  мамзаргьы, лгәыԥҳәаҟынтә , уажәшьҭа ахцәқәа иманы; мамзаргьы, ииаҵәа-цәышыз аблақәа ихан, уи аҩыза ауаа ирымаӡам. ​ Иахьанӡа еилкаам ахьӡ аетимологиа шыҟаҵәҟьоу, аха лассы-лассы иазгәарҭоит акогномен ахылҵшьҭра шаауа етруссктәи абызшәа аҟынтә (aisar - анцәа; еиԥшу ахылҵшьҭра рымоуп римтәи ахьӡқәа Цези, Цезони, Цезенни).

​I ашә. ҳера ҟалаанӡа, Рим еицырдыруан Иули Цезараа рхылҵшьҭрақәа ирыҵаркуаз ҩ-махәҭак. Урҭ аиуара гәакьа рыбжьан, аха изла,  ҽеила еилкааны ишьақәырӷәӷәам. Еиуеиԥшым атрибқәа ирҭагалан аҩхылҵшьҭракгьы, 80-тәи аш.  рзы ҳера ҟалаанӡа еиҿагылаз аполитикатә хырхарҭа рыман,  ҩыџьа аполитикцәа рыбжьара. Аԥхьаҟа идиктатрханы иҟалараны иҟаз иуацәа гәакьақәа Гаи Мариа илықәыркуан,  егьырҭ Цезараа Сулла ахылҵшьҭрахь рхы рыԥхьаӡон. Аҵыхәтәантәи амахәҭа ауаажәларратә ԥсҭазаараҟны аҵак ду аман, Гаи дызҵазкуаз аасҭа. Гаи, иани иандуи рганахь ала иуацәа анцәа ишизааигәаз ала иҽхәартә иҟамызт, аха урҭ зегьы римтәи ауаажәларратә елита иаҵанакуан -нобилитет. Цезар иан - Аврелиа - амал змаз, акырзылшоз аҭаацәа дырхылҵшьҭран. Гаи ианду лышьҭра - Марциа  - аԥшьбатәи римтәи аҳ Анка Марциа ихылҵшьҭран ҳәа  рхы рыԥхьаӡон. 

Даниз арыцхә

Аҭҵааҩцәа рзы Цезар даниз амш инагӡаны еилкаамкәа иаанхоит. Аҭҵаарақәа зыршаҳаҭуа азҵаарақәа рҭакқәа еиуеиԥшым. Антикатәи авторцәа аӡәырҩы изларҳәо ала, иара диит 100ш. рзы ҳера ҟалаанӡа(18) (19) (20)(21), аха Евтропи излазгәеиҭо ала, Мунде ихаан ицоз аидыслараҿы  (хәажәкыра 17, 45 ш.) Гаи ихыҵуан 56 ш. Адиктатор иԥсҭазаара иадҳәалоу асистематә хыҵхырҭақза рҟны - Светони Плутархи авторцәас измоу аҟны - атекст алагамҭа еиқәымхаӡеит иара даниз арыцхә иадҳәалаз.

​Инысымҩа иадҳәалоу аҭоурых аиқәымшәара мзызс иамоуп Цезар амагистратураҟны иҽазыҟаҵарақәа рымҩаԥгара аамҭа ахьеилкаам, аҭҵаарақәа раԥхьа амагистратураҿы дыҟан. Убри аҟынтә Теодор Моммзен иазиԥхьаӡоит Цезар иирамш 102 ш. рзоуп ҳәа, ҳера ҟалаанӡа. Азежәтәи ашәышықәса инаркны, аҭҵаара иадҳәалаз даҽа гәаанагарақәак цәырҵит. Аи ҿагыларақәа цәырнагоит Цезар даниз амш - ԥхынгәы 12, мамзаргьы 13 рзы . Дион Касси излаиҳәо ала, адиктатор иԥсҭазаара даналҵ анаҩс, ииарамшы ииаргеит ԥхынгәы 12, 13 рахь, аҩбатәи атриумвират идҵала. Абасала, Цезар даниз арыцхә иадҳәалоу иаку гәаанагарак ыҟам.  Даниз арыцхә еиҳа ииашоуп иԥхьаӡоуп 100ш. ҳера ҟалаанӡа (Франциа акәзар 101 ш. иадырҳәалоит, ҳера ҟалаанӡа, ус еиԥш абжьигеит Жером Каркопино). Зегь акоуп, еиҳа ииашоуп ҳәа иҟоу агәаанагара - ԥхынгәы 12, 13 ауп.

Ахәыҷра

Цезар иахьизҳаз аҩны Субур иҟан - Рим араион, рацәак иманшәаламыз ҭыԥуп ҳәа иахцәажәон. Ихәыҷра ашықәсқәа рзы аҩны идырҵон аеллин бызшәа иҵон, иара убас алитература, аӡсара, ариторика. Абаҩарҵәыра ҟаиҵон, аҿы дақәтәон, дыӡсон. Гаи инарылукааша ирҵаҩцәа рахь дыԥхьаӡан аритор ду Гнифон, уи Цицеронгьы рҵаҩыс иман. 85 ш. ҳара ҳера ҟалаанӡа, Цезар иаб диԥхеит, Плини Аиҳабы иаацҳамҭа ала, иара дыԥсит ихы ларҟәны иеимаа шишьаиҵоз. Иаб иԥсҭазаара даналҵ анаҩс, Цезар иҭаацәара иара иакәан хадара азҭоз, избанзар иара еиҳабацәаз ахацәа зегьы ԥсхьан. Иаарласны Гаи, Коссуциа диҳәеит, аҽыбӷаҟазацәа беиақәа дырҭыԥҳан лара. (иҟоуп агәаанагара, рынасыԥ аилаҵарагьы иахьӡеит ҳәа). (шәахә. «Аҭаацәа. Ахатә ԥсҭазаара" ахы).

Аполитикатә кариера алагамҭа

Аҭаацәара алалареи Азиа амаҵзуреи

80-тәи аш. ҳера ҟалаанӡа, Цинн, Цезар аҳаҭыр змоу  фламин   Иупитер амаҵзурахьы иӡбахә иҳәеит. Ари аныхаԥааҩ адин-қьабзтә ԥкрақәа дрыдҳәалан, амагистратураҟны аҽазыҟаҵарақәа рзы аҭагылазаашьа ԥикуан. Амаҵзура далаларц азы  апҳәыс дааигар акәын  апатрициантә ҭаацәараҟынтә, ажәытәтәи ақьабзқәа рыла, убри аҟынтә Цинна иԥҳа Корнелиа  дигарц иабжьигеит Гаи. Иули қәыԥш ари дақәшаҳаҭхеит, аха нас Коссуциеи иареи рнапеимдахьа мап ацәикыр акәхеит. Цезар амаҵзурахь инагара агәыҩбара ацын. Лили Росс Теҟлор излаиԥхьаӡо ала, апонтифик Квинт Муци Сцевол ( Мариеи Цинни ирҿагылаз), аинаугурациа иадҳәалаз ауснагӡатәқәа рымҩаԥгара мап ацәикит. Ернст Бедиан излаиҳәо ала, зегь акоуп Цезар амаҵзурахьы днаган. Цезар амаҵзура иҭара аҭоурых аҟны анаҩстәи иара иполитикатә аренаҿы аԥырхага изҭоз акакәны иԥхьаӡоуп. Иҟоуп даҽа гәаанагаракгьы: ас еиԥш иҳараку амаҵзураҟны инеира, Цезар ишьҭра ахьӡ-аԥша анаҭон, ус еиԥш ахаҭарнакцәа зегьы аконсул имагистратураахь анеира рқәашьмызт. ​ Корнели лчара анаҩс, иаарласны Цин дыршьуеит асолдаҭцәа, адырҩашықәсаны аибашьра иалагеит, Уаҟа Цезар далахәымызт. Луциа Корнелиа Сулла идиктатура анышьақәгыла анаҩс, Цезар иԥсҭазаара ашәарҭара иҭагылеит: адиктатор аполитикатә оппонентцәеи ихатә аӷацәеи ишаҭомызт, Гаи иакәзар, Мариа Гаи длаҳәшьаԥан, Цинн димаҳәын. Сулла , Цезар иԥҳәыс дилҵырц диқәымчит, аха егьи уи мап ацәикит. Аҵыхәтәаны, Сулла, Цезар ихьӡ апроскрипциатә сиа ианиҵеит, аҵыхәтәангьы Рим аанижьыр акәхеит. Ахыҵхырҭақәа излаарыцҳауа ала, Цезар акыраамҭа иҽыԥхьаикуан, сулла иганахь ала дзыԥшаауаз ауаа  аҵарҭыша рыҭауа, аха ас еиԥш иҟоу ажәабжьқәа аиаша иацәыхароуп. Рим, анырра змаз Гаи иуацәа, Цезар ашьауӷа ихыхра рылдыршеит. Адиктатор иусқәа арманшәалеит Цезар апатрицицәа дахьырхылҵшьҭраз, урҭ рхаҭарнакцәа Сулла зныкгьы ашьра рықәимҵацызт.

Едилитет.  Аӡбарҭаҟны ахантәаҩра

66 ш. ҳера ҟалаанӡа, Цезар акурултә едилс далырхуеит, уи амаҵзурахьы иаҵанакуан ақалақьқәа рыргылара аиҿкаара, иара убас амҩадуқәа, ахәаахәҭра, Рим есҽнытәи аԥсҭазаара, аофициалтә усмҩаԥгатәқәа. Мшаԥымза, 65 ш. ҳера ҟалаанӡа, аедил ҿыц еиҿикааит иагьымҩаԥигеит Мегалезиатәи ахәмаррақәа, цәыббрамзазы - Римтәи ахәмаррақәа, уи амҩаԥысшьа римаа акыр ихнахит. Ауснагӡатәқәа рхарџь, Цезар иҩыза Марк Кальпурни Бибул ицеиҩишеит, аха ахьӡ зауз Гаи иоуп. Зегь раԥхьа иргыланы, Цезар гәҭакыс иман Римтәи ахәмаррақәа рҟны агладиаторцәа рхыԥхьаӡара дырбара (иҟоуп даҽа гәаанагарак, агладиатортә қәԥарақәа иаб игәалашәарақәа  ирыдҳәалан ҳәа), аха асенат, абџьар змаз ахәура иҭаз ауаа рықәԥара иҽацәыхьчауа, аусԥҟа ҷыда ҭижьит,  иарбоу агладиаторцәа рхыԥхьаӡара иацрымҵарц.  Иули дақәшаҳаҭхеит ари аусԥҟа, аха урҭ зегьы араӡынтә ҳәаҭҳақәа риҭеит, убриалагьы агладиатортә қәԥарақәа римаа ргәалашәараҿы иаанхеит.  Убри инаҷыданы, едил асенаторцәа рҿагылара аԥырҟәҟәаара илиршеит, иара убас Гаи Мариа лтрофеи зегьы шьақәиргылеит, уи аӡыргара Сулла мап ацәикуан.

​64 ш. ҳера ҟалаанӡа, Цезар ашьауӷатә ӡбарҭа напхгара аиҭон. Аӡбарҭаҟны иара инапхгарала имаҷҩымкәа Сулла ипроскрипци алахәцәа ирықәыӡбан, адиктатор убас еиԥш иҟаз азакәан ҭижьит, урҭ ирҿагылаз ашьауӷатә усҭҵаара мап ацәкызарц. Цезар иааирԥшуаз активлатәи аусзура адиктатор идгылаҩцәа рықәыӡбаразы, шьаҭанкыла ириашан, иааиуа ашықәс азгьы икандидатура ақәыргылара илшеит. Аусӡбаратә процессқәа рыбжеиҳарак рзы аԥшьгаҩыс дықәгылеит Цезар иоппонент Марк Порци Катон Аиҵбы.

​

Понтифик ду иалхрақәа

63-тәи аш. алагамҭазы ҳера ҟалаанӡа, иԥсҭазаара далҵит Квинт Цецили Метелл Пи, римтәи адинхаҵаратә магистратура асистемаҟны иреиҳау амаҵзура вакантхеит.  80-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы, Луци Корнели Сулла аныхаԥааҩцәа ржәытә қьабзқәа иргьежьит, алхра ҿыцқәа ҟалаанӡа Тит Лабиен понтифик ду иалхрақәа ирыдҳәалаз апроцедура иргьежьит абжьаҭирақәа рыла, 17 триб, 35 рҟынтә. Цезар икандидатура ықәиргылеит, альтернативтә кандидатцәас иҟан Квинт ЛутациКатул Каритолини, Публи Сервили Ватиа Исаврики. Аникатәи аҭоурыхдырҩцәа адырра злаҟарҵо ала, алхрақәа рҟны акыр аилагарақәа ыҟан, Гаи иқәыз ауал акырынтә еизҳаит.  Алхрақәа раан Цезар, зыбжьы зҭиуаз ааихәар акәын, мамзар абжьы зырҭоз злардыршаз адыргаақәа рыман.  Гаиа икредиторцәа еилкаарыла иазнеит иара имаз ацәыӡ, амаҵзура ахьӡ аман, аха ахашәала амамызт.  Алхрақәа рҟны иигаз аиааира апреторцәеи аконсулқәеи ралхра аламҭалазы ахьӡ-аԥша инаҭеит. Алхрақәа рылҵшәа аилкааразы аҩны дандәылҵуаз иан ус леиҳәеит: " Сара схынҳәуеит понтификны, мамзаргьы зынӡа схынҳәӡом". Даҽа гәаанагаракгьы ыҟоуп: " Иахьа, сан, быҷкәын иреиҳау  ныхаԥааҩыс дыббоит,  мамзаргьы зынӡа дыббаӡом".  Абжьаҭара шьақәгылеит, еиуеиԥшым агәаанагарақәа рыла, хәажәкырамза 6 рзы, мамзаргьы ашықәс анҵәамҭазы, Цезар аиааирагьы игеит. Светониа игәаанагарала, аоппонентцәа рыгәҭаны иара даара аԥыжәара иман. Иули понтификс иалхра даара азҿлымҳара рнаҭеит ауаажәларра, иаԥхьаҟа аполитикатә аренаҿы ақәҿиарақәа инаҭон. Афламин Иупитер инаиҷыданы, апонтифик ду ихы рылаирхәырц илшон ауаажәларратә, арратә еибашьрақәа. Апонтификцәас анкьа иалырхуан уаанӡатәи аконсулцәа, римтәи аҭоурых аҟны идыруп ахҭысқәа, ҳаҭыр змоу ари амаҵзура аҿар шракәыз иаанызкылоз. Убри аҟынтә, Цезар иамбициақәа ирхырҟьаны  понтификс иҟалара гәыбӷан рзаҭомызт. Цезар даналрх анаҩс, иаразнак имчқәа ихы иаирхәеит, апонтифик аҳәынҭқарратә иҩнаҟны анхара нап аиркит, Субурнтә ақалақь агәахьы дииасит, Иԥшьоу амҩаду ашҟа.

63 ш. ҳара ҳера ҟалаанӡа, Цезар ихы рылаирхәит аӡбарҭатә процессқәа. Раԥхьа иара шаҳаҭҩык иаҳасаб ала дықәгылеит Гаи Кальпурниа Пизона ахара анидырҵоз апровинциа ԥырхага аиҭоит ҳәа, аха ддыриашеит.  Иҟоуп даҽа гәаанагарак, Цезар, еицырдыруа анумидиец Масинти данихьчоз, аха ҩаԥхьа даҵахеит. Апроцесс аҭыӡшәа ӷәӷәа аиоуит, аус иалашыҩкны аӡбара ианаҿыз аамҭазы Гаи игәы ԥжәаны анумидиец ихылҵшьҭра Иубу ижакьа дамҵасит (иуба аԥхьаҟатәи аҳ).   Еилкаам, Цезар ас еиԥш анырра змаз  аҳ иԥа дзылаирҟәыз, иҟалап  игәаԥжәара иахҟьазар.  Ахар азыӡба анрыдыркыла анаҩс, Гаи, Масинти диҵәахуеит, Испаниаҟа иалгарагь илиршеит, Уи иунарбон Цезар уиқәгәыӷыртә дшыҟаз, иуаажәлар рыхьчара дшазхиаз. Аҵыхәтәаны, Цезар ихьӡ иадырҳәалоит Рабири идҟарҵалаз аусӡбара: С.Л. Уиченко игәаанагарала, Тит Лабиен ихарадҵа Иули иоуп иқәзыргылаз.​

Цезари Катилинеи

65 ш. ҳера ҟалаанӡа Антикатәи аҭоурыхҭҵааҩцәа шаҳаҭра зларуа ала, Цезар , Луциа Серги Катилин  маӡала диацәажәеит  амчра анапахьы аагара хықәкыс иҟаҵаны.  Уи даара ауадаҩрақәа цәырнагеит.  Шаҳаҭра зуа ахыҵхырҭақәа ирҳәо еиԥшым. Ас еиԥш иҟаз Цезар дызлахәыз ацәажәара, Красси Цезари рҿагылаҩцәа роуп ирылазырҵәаз, 50 ш. ҳера ҟалаанӡа, хымԥада уи аҵабырг иацәыхароуп. Ричард Биллоуз излаиԥхьаӡо ала, ас еиԥш иҟаз ацәажәара Цицерон изы ихәарҭан, анаҩс Цезар иполлитикатә аоппонентцәа рызгьы. ​63 ш. ҳера ҟалаанӡа аконсулцәа ралхрақәа анлыҵшәадаха, Катилин амчра анапахьы аагаразы иҿыцыз, еицырдыруаз даҽа ҽазышәарак иақәикит. Антикатәи аамҭазы ас еиԥш иҟаз ацәажәара аимак-аиҿак ахылҿиаауан, Цезар далахәызу, далахәымзу ҳәа, аха уи шьақәзырӷәӷәоз ҳәа шәҟәыкгьы ыҟамызт. Акризис акульминиациа амшқәа рзы Катули Пизони Цицер иҟынтә Цезар аара иқәырҵарц аҳәара ҟарҵон, аха илҵшәадахеит. Едриан Голдсуорс игәаанагарала, 63 ш. ҳера ҟалаанӡа, Цезар илегалтәымыз амаҵзура ҿыцқәа рымпыҵахалара иҽазикит.

Цезар иажәахә ацыԥҵәаха асенат анҟы Саллиустиа ианҵамҭала

"Аиааира згаз Сулла Дамасиппи иара иҩызцәеи рхәаҽырц адҵа ҟаиҵеит. Ари иашаны иҟаиҵеит ҳәа зымҳәоз дарбан усҟан. Зегьы ирҳәон, амчра анапахьы аагареи ацәгьоуреи злоу ауаа рхымҩаԥгарала аҳәынҭқарра ахынҭаҩынҭарақәа аларгалеит, ашьрагьы ииаашаны ирықәырҵеит ҳәа. Ари арыцҳара ду иалагмҭаны иҟалеит: Дамасипп иԥсра еигәырӷьаз зегьы рхаҭақәа рымпыҵархало иалагеит, ашьрақәа аԥырхит Сулла идгылаҩцәа аџьшьара анриҭа анаҩс.

63 ш. ​ ҳера ҟалаанӡа ԥхынҷкәынмза 3 рзы Цицерон ачарҳәара иацыз ашәарҭара зыршаҳаҭуаз цәыригеит, адырҩаҽны ачарҳәаҩцәа зегьы аҳәынҭқарра ацәгьа азызуа ҳәа рыӡбахә рыларҳәеит. Ԥхынҷкәынмза 5 рзы, асенат аҟны, аиқәшаҳаҭра ауахәамаҟны еизаз ачарҳәаҩцәа ишрызныҟәаша иалацәажәон, иҷыдоу аҭагылазаашьақәа рыҟны аусӡбара иаднакыло асанкциа иазымԥшкәа аус рнапы аларкырц рыӡбеит. Адырҩашықәсан консулс иалхыз Децим Иуни Силан, ахьырхәразы - ашьра дадгылеит, Рим ауаажәларра рыҟны иҷыдоу аҭагылазаашьақәа рҿы аҭыԥ змаз. Уи иажәалагала иақәшаҳаҭхеит. Анаҩс дықәгылеит Цезар. Асенат аҟны иара иажәахә, Саллиуст ианиҵаз, шаҳаҭра ауеит Иули иқәгылараҟны. Цезар инаҩс дықәгылеит Цицерон, Гаи ииҳәаз дақәшаҳаҭымхеит, ашьреи, рмазара рымхреи ҳәа Цезар ииҳәаз даҿагыланы. Аконсул ихаҭа иқәгылара ааҩс, Иули иажәалагала иадгылақәаз рацәаҩхеит, аха ажәа згаз Марк Порци Катон Аиҵбы, Цезар иажәалагала дақәшаҳаҭымхеит. Катон инықәырԥшшәа иҳәеит Цезар ачарҳәаҩцәа дышрылоу, агәыҩбара змаз асенаторцәа агәаӷьра аарԥшра шрыгу раҽԥниҳәеит, анаҩс ачарҳәаҩцәа ашьра рықәҵазарц иҳәеит. Ԥхынҷкәынмза 5 рзы имҩаԥысуаз аизара ашәқәа аартын, Катон иқәгылара ахҳәаа арҭон, Цезар ачарҳәаҩцәа дышрымадаз ала, аизара анынҵәа Гаи иқәымчуа днаскьаргеит.

Иаарласны Цезар Италиа аанижьит, Марк Минуци Терма иуаажәлар иҽрымаидеит, Азиа апровинциа аиҳабы. Цезар ихьӡ ари аҭыԥ аҟны еицырдыруан. Жәашықәса раԥхьа апровинциа аиҳабыс дыҟан иара иаб Гаи, Терм аконтуберналцәа дыруаӡәкхеит, асенаторцәа рхәыҷқәеи аҽыбӷазацәа ҿарацәеи арратә ус дирҵон, иара убас амагистрат анапхгара рылаиааӡон. Раԥхьа Терм  Цезар иабжьигеит аҳ Вифини Никомед IV диацәажәарц. Цезар аҳ агәра ииргеит Терм ифлот абжа  рнапаҵаҟахь ириҭарц, Лесбос иҟаз ақалақь Митилен аиҳабы импыҵеихаларц азы, Актәи Митридаттәи аибашьра алҵшәа агәра зымгоз, римлианаа ирҿагылаз. Гаи вифинсктәи аҳ иҟны иҟазаара аҭыӡшәақәа ахылҵуа иалагеит, асекстә еимадара рыбжьоуп ҳәа. Терм архәҭақәа Митилен иажәиҵеит, имаарласны римлианаа ақалақь рымпыҵархалеит. Аибашьра анаҩс, Цезар ауажәларратә гәыргьын даԥсахеит, иара убас аҳаҭыр змоу арратә ҳамҭа, римтәи атәылауаҩ ихьчаразы. Иаарласны Трем инапынҵақәа шьҭаиҵеит, Цезар Киликио аиҳабы публиа Сервили  иахь дцеит, апиратцәа ирҿагыланы арратә кампаниа еиҿызкааз. 78 ш. ҳера ҟалаанӡа, Италиантәи иааит ажәабжь Сулла дыԥсит ҳәа, Цезаргьы иаарласны Римҟа дхынҳәит.

Римҟа ихынҳәреи аполитикатә қәԥара иалахәхареи

78 ш. ҳера ҟалаанӡа. аконсул Марк Емили Лепид ақәԥара иҽазикит Сулла иаԥиҵаз азакәанқәа раԥыхразы. Светониа иҟаиҵаз адыррала, Лепид ааԥхьара ииҭеит Цезар, аха Цезар ари ақәԥара алахәхара мап ацәикит. 77 ш. ҳера ҟалаанӡа Цезар аусӡбарҭа даиҭеит асулланец Гнеи Корнели Долабелла, Македиона еиҳабыс даныҟаз ихымҩаԥгаразы. Долабелла ахара иқәхын, аӡбаҩцәа-аораторцәа рықәгыларақәа рнаҩс. Цезар иҟаиҵаз агәабӷантә ажәа убриаҟара ақәҿиара аман, акыраамҭа иргәаладыршәон анапылаҩырақәа рҟны. Адырҩашықәсаны Гаи даҽа сулланецк иусӡбара нап аиркит, Наи Антониа Гибрид, аха уи ажәлар ртрубинақәа рҟны ахьчара даҳәеит, аусӡбара шьақәымгылаӡеит. Антониа апроцесс аныманшәаламха, Цезар иҿаԥыцтә ҟазара аиӷьтәразы дцоит Родос, еицырдыруа аритор Аполлонио Молон ишҟа.  Цезар иныҟәарақәа раан акиликстәи апиратцәа дырҳәынҷеит, Мрагыларатәи Амшынеиқәабжьаха. Иаа даанкылан дрыман Фармакусс адгьылбжьахаҟны, Додеканессктәи архипелаг аҟны.  Апиратцәа иҿыхразы аԥара ӷәӷәа иаҳәеит-300 нызқь римтәи аденариа. Цезар иҿыхразы изҳәаз аԥара еиҳатәны иҳәеит ҳәа иҟоу агәаанагара иашам. Антикатәи авторцәа исахьаркны иаадырԥшуеит Гаи адгьылбжьахаҟны иҟазаара. Азиа ақалақьқәа рыцҳаражәҳәаҩцәа Цезар данаархәа анаҩс, иаарласны аескадра еиқәиршәеит апиратцәа рытҟәаразы, уи еигьыҟаиҵеит.ь Иара дызӷьычыз аниҳәынҷа, Гаи, Азиа аиҳаб ҿыц Марк Иунк диҳәеит рус иақәыӡбарц, насгьы иахьирхәырц, аха уи зеиҳәаз мап икит. Убри анаҩс,  Гаи ихаҭа апиратцәа нап рылаикит - аџьар аҟны икыдҵаны ишьит. Светони ари ахҭыс инамаданы, Цезар иҟазшьа ахҳәаа азиуит: "  Знапаҵаҟа дыҟаз апиратцәа дрыдқәылеит, аџьар аҟны ишыԥсуа, аха инапаҿы ианыҟала, раԥхьа аџьар аҟны икыдиҵеит, нас ишьит". Мрагылараҟа ҩаԥхьа данаа, Цезар вифинсктәи аҳ Никомеда диҭааит Иара убасгьы далахәын Ахԥатәи Митридатовтәи  аибашьра, хаз игоу ацхыраагӡатә архәҭаҟны, аха иаарласны аибашьра ааныжьны Римҟа дхынҳәит 74 ш. рзеиԥш ҳера ҟалаанӡа. Адырҩашықәсан апонтификцәа рныхаԥааҩцәа рколлегиа даларҵеит, иԥсыз иҭынха Гаи Аврели Котт ихаҭыԥан. ​Иаарласны Цезар аиааира игоит арратә трибунахь алхрақәа рыҟны. Иара итрибунат арыцхә еилкаам: ирҳәоит 73 ш, аха еиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡоуп 72 ш. 71ш. ҳера ҟалаанӡа. Егьырҭ ахыҵхырҭақәа изларҳәо ала, убри аамҭазы Бырзентәыла Марк Антониа Кретик идҵаҟаҵарала аус иуан   идырмыз Гаи Иули, Цезар икәушәа рҳәон , аха уи ус акәмызт. Усҟантәи аамҭазы Цезар дызҿыз еилкаамызт. Ирҳәоит, Цезар, Спартак аҵахараҿы анырра ҟаиҵеит  ҳәа, аибашьра адәаҿы акәымзаргьы, аруаа ҿарцәа разыҟаҵараҿы. Убасҟан Цезар Марк Лицие Красс дизааигәахеит, аԥхьаҟагьы Гаи имаҵзураҟны аҵак ду змаз ароль наигӡеит.

Гнеи Помпеи Аду. Карлсберг  аглиптотекаҿыц иалху абиуст Копенгаген 69 ш. ҳера ҟалаанӡа аамҭаказы рыԥсҭазаара иалҵуеит  Корнелиа, Цезар иԥшәмаԥҳәыс, иҭынха  Иулиа. Дара рыԥсыжра аҽны Гаи ҩажәахәк ҟаиҵеит, уи даара ауаа аднаԥхьалеит. Зегь раԥхьа иргыланы, зыԥсҭазаара иалҵыз аҳәса рыхцәажәара аԥшьгахеит аҩбатәи ашә.ҳера ҟалаанӡа, еиҳарпк иргәаладыршәоз акрызхыҵуаз аматронцәа ракәын, аҳәса ҿарацәа ракәымкәа. Даҽа ганкахьала, иԥсыз  иҭынхаз аԥҳәыс лхаҵацара ргәалаиршәеит, лыԥшәма Гаи Марием ицәашьты биуст цәырганы идирбеит. Излеилкаахаз ала,  Иулиа иԥсыжра иадҳәалаз аусмҩаԥгатә аинрал ихаҿсахьа аҳасабала имҩаԥысит Сулла идиктатура анаҩс, Мариа данырхашҭуаз аамҭазы. Иара убри ашықәсан Цезар квесторс дҟалоит, асенат аҟны аҭыԥ иоуртә еиԥш аҭагылазаашьа изаԥызҵоз. Аквестор Цезар инапынҵақәа нанагӡон Ихараз Испаниа апровинциа. Имиссиа иадҳәалаз ахәҭақәа еилкаам, аквестор инапынҵақәа афинанстә зҵаарақәа ишрыдҳәалазгьы. Апровинциақәа рахь Гаи иныҟәарақәа рахь дицын Гаи Антисти Вет, идҵақәа нагӡо. Аквестура аамҭазы еибадырит Луци Корнели Бальбо, анаҩс еиҩызцәангьы иҟалеит.

Гаи апровинциаҟынтә даныхынҳә анаҩс, Помпеа ԥҳәысс дигеит, Сулла имаҭа. убасҟан Цезар иаартны Гнеи Помпеи дидгылеит: ахәҭакахьала, иҟалап иара иакәызтгьы сенатор заҵәыкс иҟаз Габини изакәан адгылара азҭаз Гнеи иҭазарц аҭагылазаашьа ҷыда апиратцәа ирҿагыланы ақәԥараҟны. Цезар адгылара аиҭеит Манили изакәан Помпеиа адҵаҟаҵара ҿыц аԥшьгара иадҳәалаз иус аҟны, уа иара ихала дшыҟазгьы. 66 ш. рзы ҳера ҟалаанӡа Цезар Аппиевтәи амҩа хылаԥшҩыс даман, иара ихарџь ала иргылеит. Усҟантәи аамҭазы аполитикцәа ҿарацәа рахьтә кредитор хадас иҟаз, ахарџь аҟаҵаразы икаџьбеимыз Красс иакәын. ​ ​ ​​

Претура.  Раԥхьатәи атриумвират аԥҵара (62-60 шш. ҳера ҟалаанӡа)

Претура

Апретор имаҵзура нап аниркы 62 ш. ҳера ҟалаанӡа, жьҭаарамза 1 азы Цезар амагистрат азакәанԥҵаратә зин  аԥшьгара ихы иаирхәеит, жәлар реизара ирыдигалеит Иупитер Капиталисктәи иуахәама аиҭашьақәыргылара Квинт Лутаци Катул Гнеи Помпеиа имхзарц. Катул ари ауахәама аиҭашьақәыргылара даҿын 15 ш. инарзынаԥшуа, аҵыхәтәанӡа ашьақәцаларазы маҷк игын, аԥшьаҩырахьӡы акыдҵараҿы Помпеи ихьӡ акәын иарбахоз, Катула иакәымкәа, Цезар иоппонент. Гаи иара убас Катула гәыбӷан ииҭеит аҳәынҭқарра дахьацәӷьычуаз, аныхтә азы аҳасабырба ҟаиҵарц идиҵеит. Асенатроцәа рпротест анаҩс, изакәанԥҵаратә проект ирхынҳәит.

Жьҭаарамза 3 рзы  атрибун Квинт Цецили Метелл Непот, Помпеа Римҟа дхынҳәырц иабжьигеит Катилин ирхәҭа ԥыххаасса иқәиҵарц, Гаи ари ажәалагала дақәшаҳаҭхеит.  Непот -Гаи иабхәында  иакәын, Помпеиа Италиаҟа дааразы аҭагылазаашьа ииҭоит ҳәа дақәгәыӷуан, ирхәҭакәа аумышьҭкәа. Непот ихҟьаны афорум аҟны иҟалаз аисра ду анаҩс, Непоти Цезари рмаҵзурақәа ирымхзарц азы иаалырҟьаны аусԥҟа аԥиҵеит, аха мышқәак ааҵуаны Гаи иусурахь дхынҳәит. 

62 ш. ҳера ҟалаанӡа ԥхынҷкәынмзазы Цезар иҩн ҿыц аҟны аныҳәа мҩаԥысуан Анцәахша Гәыҳалал лаҳаҭыр азы, уи иалахәын аҳәса рхала, иара еиԥҟьеит маӡала аҩны ахаҵа даныҩнала - Публи Клоди Пульхр. Асенаторцәа иҟалаз анеилыркаа, иԥшьоу цәырҵрак аҳасабала ирыдыркылеит, иара убас аныҳәа ҿыц аԥшьгара алдыршеит, изхаразгьы авба рырҭеит. Цезар ихатә ԥсҭазаара ахҳәаа аҭара иазкын, ус еиԥш иҟаз ауҳәан-сҳәан ыҟан, Клоди аԥхәыс маҭәа ишәҵаны Цезар иҩны дзааз иԥҳәыс длышьҭалан ауп ҳәа.   Аусӡбара ҟалаанӡа, понтифик иԥшәмаԥҳәыс Помпеиа Сулла длылҵит. Аусӡбаратә процесс аԥшьгахеит иааиуа ашықәс азы, Клодиа ддыриашеит, избанзар Цезар иара диҿагыланы ашаҳҭра мҩаԥимгеит. Едриан Голдсуорси изаиԥхьаӡо ала, помпеиа Клодиа лахь аимадара иман, аха Цезар уи пҿагылара изаԥшьгомызт, ирласны изызҳауа аполитик қәыԥш диҿагыланы. Аусӡбараҟны Цезар ианиазҵаа иԥҳәыс дызлылҵыз,  иҟалаз ҳәа акагь изымдыруазар, Цезар иҳәеит иԥшәмаԥҳәыс гәыҩбарас дҟарымҵарц.  Маикл Грант игәаанагарала, Цезар апонтифик ду иԥҳәыс гәрамгарҭас дҟамлароуп - Рим аныхаԥааҩ ду. Британиатәи аҭоурыхдырҩы ишьақәирӷәӷәоит иаарласны иԥҳәыс дахьлылҵыз азы - аҭаацәара иалоижьҭеи шықәсқәак ахьҵуа, ахшара ахьрымам азоуп ҳәа.

Ахаратәи Испаниа аиҳабы=

Ахаратәи Испаниа Цезар икампаниа

Гал аконсулраҟны даннеи адҵа ҟаиҵеит асенат аилатәарақәеи жәлар реизарақәеи рҟынтә аԥкаанҵ ҟаҵалазарц, уи заԥшьгаз, атәылауаа аполитикцәа русура иацклаԥшларц азы акәзар ҟалап. Ажьырныҳәамза раԥхьатәи амшқәа рзы Гаи аграртә закәан апроект аӡбахә иҳәеит. Ас еиԥш ирласны ацәыргара амза нҵәаанӡа ақәҵара ҿыц адкылара акәын изызкыз, Цезар аконсулқәа ҩба рҟны хадас дахьыҟаз. Азакәан апроект абжьыҭарала имҩаԥысыр акәын, римтәи азакәанқәа рыла, х-нундин ирхысыр акәын (алат.-аџьармыкьытә мшқәа) - еиуеиԥшым агәаанагарақәа рыла, 17-24 мшы, абри аамҭа иалагӡаны римлианаа апроект адырра рылшон. Уаҟа иарбамызт адгьыл ақәаарыхыҩцәа дуқәа рыдгьылқәа рымххоит ҳәа, адгьылқәа рымххон уи аҭира зыгәҭакыз. Ас еиԥш иҟаз аусмҩаԥгатә азы Цезар аԥара аиоура дазыԥшын иршәоз ашәахтәқәа рҟынтә, Помпеиа иадҳәалаз. Аспекулиациа аԥырҟәҟәааразы, адгьылқәа зауз, 20ш. рыҩныҵҟа аҭира азин рымамызт. Цезар иаԥиҵаз азакәан Помпеиа аветеранцәа рнаҩс,  рхы иадырхәарц алшон ақалақьуаа гәаҟқәа. Адгьыл ашара хылаԥшра арҭон 20-ҩык рыла ишьақәгылаз акомиссиа.  Раԥхьатәи асенаторцәа, абри азҵаара аганахь ала Гаи дзыдҵаалаз Помпеи Красси ракәын. Катон идгылаҩцәа Цезар иаԥшьгамҭа иаҿагылеит, аҩбатә аконсул Бибул иазгәеиҭеит, абжьаҭара аиҿкаара азакәантә ҟазшьа шамам. Аграртә закәан иадҳәалаз жәлар реизараҟны абжьаҭара ҟалаанӡа, Рим аҭагылазаашьа уадаҩын, азакәан адгылаҩцәеи ирҿагылаз ауаа еисит. Бибул иааирԥшуаз аҿагыларақәеи, Катон зхадараҿы дыҟаз асенаторцәа гәыԥҩык ргәынамӡарақәеи азгәамҭакәа, жәлар реизараҟны азакәан апроект рыдыркылеит.

Адгьыл иаргәаҟуаз ауаа рацәаҩын, адгьыл рацәа зымпыҵахалан иҟаз ауаа рыдгьылқәа  аҳәынҭқарра иаанахәон. "Цезар Катон дҭаркырц рылеиҳәеит, аха Катон игәы каимыжьит, - абахҭахь игаз амҩа дананыз ииҳәоз акакәын - азакәан ҿыц аԥҵазарц аҳәынҭқарра аԥсҟы зку раӷәра рҿыхзарц". ​ Зегь акоуп азакәан рыдыркылеит.

Афорум аҟны иҟалаз аиҿагылара снаҩс, абатәи аконсул Бибул иҳәеит иԥсҭазара ашәарҭара ишҭагылоу, аҩны иҽыҩнаикит, аполитика ақәҿиҭуамызт. Римтәи ақьабзқәа рыла, жәлар реизара Анцәа иҿагыломызт, урҭ рхыԥхьаӡараҿы ажәҩантә дыргақәа. Убарҭ шьаҭас иҟаҵаны Бибул азакәан иадҳәалаз аусура дазылакҩакуан, Цезар урҭ рхархәарала азакәанқәа мҩаԥигон.  Ажәакала, арҭкәа зегьы азиндырра иадҳәалаз ауадаҩрақәа цәырыргон. Аҩбатәи аконсул Цезари Помпеиеи рхатә ԥсҭазаара аҭыӡшәақәа рылихуан, ауҳәан-сҳәан ирҿион.

​Атриумвират аԥҵаразы аиқәшаҳаҭра аҳәаақәа ирҭагӡаны Цезар илиршеит азакәан адкылара Мрагылар, Помпеиа иқәҵара ашьақәырӷәӷәаразы, иара убас Азиа апровинциаҟны ашәахтә ашәара асистема аиҭахәаԥшра, ахәаахәҭцәа иаларгалоз, апровинциа аҟынтә ахашәала ду роурц алшон. раԥхьатәи Аусԥҟа даҿагылеит Лукулл, Митридаттәи ахԥатәи аибашьраҿы Помпеиа иаԥхьа иҟаз идҵала, аха Гаи аус дшаиҭоз иҳәеит, ар  рпыза, Светониа иажәақәа рыла, аконсул ишьапқәа иҽрыҵаижьит. Цезар идикылаз даҽа закәанк ишьақәнарӷәӷәон аҵарҭыша аҿагылара. Азакәан акраамҭа аус ауан, аимператортә аамҭазы азиндырҩцәа алкаақәа рхы иадырхәон. Егьырҭ азакәанқәа ирҿырԥшны ҳахәаԥшуазар, ари азакәан адкылааан Гаи уадаҩра ҳәа акагьы иԥымлеит.  Ричард Биллоуз излаиҳәо ала, уаанӡатәи азакәанқәа рсистема иқәныҟәон. Аҵыхәтәаны,  Цезар Римтәи Ареспублика ахьӡала Египет афараонс дазхаиҵеит Птоломеи  XII Авлет. Адокумент излаҳәоз ала, Египет Рим амчра анапаҵаҟа иҟалар акәын, Аттал III иуасиаҭ ала Римтәи Ареспублика иадҵит Пергамтәи аҳҭынра. Антикатәи аҭоурыхдырҩцәа излаарыцҳауа ала, азҵаара аҭыԥ иқәҵан аҵарҭыша ду ахархәарала, атриумвирцәа дара рыбжьара еиҩыршеит. Шықәсык аԥхьа асенат ишьақәирӷәӷәеит, 59 ш. ҳера ҟалаанӡа аконсулцәа "Абнақәеи амҩахәасҭақәеи" ирхылаԥшуеит ҳәа.  Ҳаамҭазтәи аҭҵааҩцәа еиуеиԥшымкәа ирыдыркылоит ари аҵакы.  Ас еиԥш иҟаз анапынҵа аҩыза Цезар икредиторцәеи иареи ргәы ҟанаҵарц залшомызт, , апровинциа арҳәрала аполитик иуалқәа ршәара иазыԥшыз.  Ааԥын, 59 ш. ҳера ҟалаанӡа, плебеитәи атрибун Публи Ватини, Цезар идгылаҩ, Гаи иабжьигеит Цизальпитәи Галлиеи Иллирики апровинциақәа напхгара рзиурц, иара убас хлегионк хәышықәса дахагылазарц шықәсык ҳәа ишьақәырӷәӷәаз аԥҟара азгәамҭакәа.  Азакәан ҿыц Цезар уаанӡатәи инапынҵа акагьы иаанамго иҟанаҵеит. Цезар, Цизальпитәи анхацәа дрықәгәыӷуан, римтәи атәылауаҩра мшаҭакәа ирзишон, Иллиркынтәи Гаи Балкантәи адгьылбжьаха аҽагәылахара иҽазишәон. Иаарласны иԥсҭазаара далҵит Трансальписктәи Галлии Квин Цецили Метелл Целер, анаҩс Помпеи Помпеи Цезар идигалеит ари апровинциа напхгара аиҭарц легионкгьы наидкыланы. Иҟалап, Помпеи Цизальпитәи Трансальпитәи апровинциақәа реидҵара игәҭакызатгьы, Галли аибашьраҿы ар рԥыза идҵаҟаҵарала, Кимвартәи аибашьраҟны шәышықәсабжаԥхьа раахыс ари арегион аҟны иакыз дҵак ыҟамызт, аибашьра раԥхьатәи аамҭазы Рим аҵахара анырит. Апровинциа ҿыц Цезар изациҵеит асенат, аилазаара нагӡаны имеизеит (аӡәырҩы аилатәарақәа рахь инеиуамызт).

Цезар изакәанқәа рымҩаԥгара арыцхәқәа еилкаамызт, реишьҭагылашьа ахьыҭҵаамыз иахҟьаны. Лили Росс Теилор ирыцхә ала, ажьарныҳәамза 1, 2 рзы Цезар раԥхьатәи аграртә закәан рыдигалеит, ажьарныҳәамза 25, 27 рзы имҩаԥысит азакәан адкылаазы абжьаҭаа. Ажьарныҳәамза 28 рзеиԥш, аҩбатәи аконсул Бибул ажәҩантә дыргақәа рахь азхьарԥш ҟаҵо , хҩык атрибунцәа рыдгылара иманы иҽазишәеит авето аԥцара, аха иалымҵит, ажьарныҳәамза 29 рзы иҩны иҽиҩнаикуеит. Жәабранмза алагамҭазы, америкатәи аҭҵааҩы лгәаанагарала, асенаторцәа аҭоуба рыдыркылеит азакәан ишадгыло ала, жәабранмза-хәажәкырамза рзы акомиссиа аԥҵахоит азакәан аҭагылазаашьа ашьақәыргыларазы.  Анаҩс, хәажәкырамза, мамзаргьы мшаԥымза алагамҭазы адекретқәа рыдыркылоит Птолемеи XII Авлет египеттәи аҳыс иҟаҵаразы, иара убас Азиа аҿыхразы. Лаҵарамза 1 азы, Цезар аҩбатәи аграртә закәан идикылеит, убри аамҭазы - Помпеиа ишьақәырӷәӷәаразы азакәан, абжьаҭара иара изы имҩаԥысит амза анҵәамҭазы. Теилор игәаанагарала,  лаҵарамза 2-3 рзы Помпеи Иулии рчара ыҟан, иаарласны Цезар Кальтурни ԥҳәысс дигеит. Ватини ирабжьигаз азакәан, Теилор заа ишьақәгылаз ауп ҳәа ирыԥхьаӡарц рабжьылгеит. Анаҩс ирыдыркылеит аҵарҭышагара иаҿагылаз азакәан, уи ашықәс аҩбатәи азбжазы.

Ҭагалан, аримлианин Луци Ветти иҳәеит, еицырдыруа аримианаа гәы  пҩык Помпеиа иҿагыланы чарҳәара шыҟарҵаз. Раԥхьа Ветти асенатцәа иреиҳәеит иҟаз шыҟаз, еицырдыруа аполитикцеи анобилеи ҿарацәеи шалахәу, анаҩс Цезар ажәлар рҿаԥхьа ицәыригарц иҳәеит. Ветти, ажәлар рҿаԥхьа ахьӡқәа анеиқәиԥхьаӡоз, Марк Иуни Брут дшалахәыз имҳәаӡеит, даҽа хьӡы ҿыцқәак азгәеиҭеит, уи агәрамгара цәырнагеит. Иаарлсны абахҭаҟны дышьны дырбеит. Ветти идҳәаалаз аусқәа реиҿкаара аҟны Цезар иалахәхара аимак-аиҿак амоуп, аха зегь акоуп аконсул иара ихықәкқәа рынагӡараҟны иаарԥшыз аус ихы иаирхәеит.

​"Аус даара еиқәаран, аха Цезар  уи ихы иаирхәеит ауаа реиҿажьразы. Ветти иҿахәы иҿыхра аамҭа анаҩстәи амш ахь ииаргеит, аха уахынла дыршьит абахҭаҿы. Иҟалаз ахҭыс инамаданы еиуеиԥшым ацәажәарақәа цон, аха Цезар ишазгәеиҭоз ала, Ветти дыршьит иҟаиҵаз аарԥшрақәа ирыцәшәоз. Аҵыхәтәаны иара илиршеит ацәгьаурақәа ирҿагыланы ақәԥаразы азин". Ашықәс алагамҭазы Цезар иажәалагала адгылара ду шамазгьы, 59 ш.  анҵәамҭазы (ҳера ҟалаанӡа), атриумвирцәа рыхьӡ акыр икаҳаит. С.Л. Утченко игәаанагарала, атриумвират, Рим аԥсҭазаара ахала иахылаԥшуа иахьалагаз ауп. Иааиуаз ашықәс азы  Цезар апровинциахь дцо далагеит, убри аҟынтә атриувират аҿагылаҩцәас иҟалар акәын Помпеи, анаҩс Красс.

​

Галльтәи аибашьра=

Анҵамҭа хада: Галльтәи аибашьра

​

Галльтәи аибашьра

​ — Римтәи Ареспублика аибашьра алагамҭазы

↗ —  Цезар иусқәа

↗ —  агаллқәеи рыдгылаҩцәеи  русқәа

аибашьрақәа Ахәаԥшшәы ала иазгәаҭоуп ақалақьқәа, Цезар имҩа ахьагәылгоу; ақалақьқәа рыхьӡ ҿыцқәа ахыцқәа ирҭакуп. Ахәаԥшшәы акурсив ала иазгәаҭоуп Рим адгылаҩцәа - абиԥара Аиаҵәа аԥшшәала иазгәаҭоуп аҿагылаҩцәа, ар рԥызацәа, ақалақьқәа.

  Цезар ипроконсулра алагамҭазы римлианаа хылаԥшра азыруан Франциа аладатәи ахәҭа, уа иаԥҵан Нарбонсктәи Галли ипровинциа.  58 ш. ҳера ҟалаанӡа хәажәкырамза анҵәамҭазы Гаи дааит Генаваҟа (Женева), уа агельветцәа акельттәи рхылҵшьҭра иатәыз аԥызацәеи иареи реицәажәара иҽалаирхәит, агерманцәа ржәыларақәа ирхырҟьаны нхара аара иалагаз.  Цезар илиршеит агельветцәа Римҟа раара алмыршара. Иара убри ашықәсан иара иԥыххааса иқәиҵеит Германиатәи аԥыза Ариовист ирхәҭақәа, Реин армаратәи аԥшаҳәа агалльтәи рыдгьылқәа рҟны анхара зҽазызкыз.

​ 57 ш. ҟалаанӡа, Цезар аибашьрахь формалтә знеишьак имамкәа,  аҩада-мрагыларатәи Галли абелговқәа дрықәлеит, урҭ ҭаирхеит Аксони Сабиси аибашьрақәа рҟны. Адырҩашықәсан Красс ихихыз агаллқәа римтәи ампыҵахаларақәа ирҿагылеит. Цезар имчқәа еиҩишар акәхеит. Цезар ихаҭа шЛукаҟа дааит, атриумвирцәа ахьеиԥылоз, насгьы азҵаарақәа иахьрылацәажәоз. Цезар ирхәҭақәа рахь даныхынҳә, иаҵахаз галла ржәылара напхгара аиҭеит. Гаи Сабини зегь рымпыҵархалеит, Децим Брут амшынтә еибашьраҟны рфлот ԥыххааса иқәиҵеит.

55 ш. ҳера ҟалаанӡа ар рԥыза агерманцәа рхылҵшьҭрақәа ԥыххааса иқәиҵеит, реин иагәылсыз. АнаҩсҨ иара арӷьаратәи аӡиас аҟәарахьы диасит, 400м иҟаз ацҳа ихы иархәаны, а жәамш ирылагӡаны алагер ааигәара иргылаз. Римтәи ар Германиа иаанымхаӡеит, нанҳәамза анҵәамҭазы Цезар  апшыхәратә ныҟәара абжьигеит Британиаҟа - римтәи аҭоурых аҟны ари адгьылбжьахахьы раԥхьаҭәи аныҟәара.  Инагӡаны иахьазыҟаҵамыз иахҟьаны мызкы анаҩс аконтинент ахь аара рықәшәеит. Адырҩпшықәсаны Цезар Британиаҟа ацаразы аныҟәара ҿыцқәа напхгара аиҭеит, аха келттәи ахылҵшьҭрақәа адгьылбжьахаҟны маҷ-маҷ ихьаҵуан, рҿагылаҩцәа рымч ркәадо, Цезар убри аҟынтә аҭынчра абжьаҵара алиршар акәхеит, аиааира шигаз ала Рим арапарт аҟаҵара иацхраауаз. Цезар даныхынҳә анаҩс, ирхәҭақәа аалагерк рыбжьара ишеит, аладатәи Галли иазырхаз. Ашықәс анҵәамҭазы абелгцәа римлианаа ирҿагылеит, рыԥхьакырҭақәа ԥыҭк рҳәынҷеит. Абелгцәа ирылдыршеит алагер ахырӷәӷәарҭақәа рҟынтә XIV легион агара, иара убас акогортқәа хәба (6-8 нызқь солдаҭ) рхаҩарҭақәа рықәхра. 53 ш.  ҳера ҟалаанӡа Гаи белгтәи ахылҵшьҭрақәа дырҿагылаеит, аԥхынра ҩаԥхьа Германиаҟа ацаразы аныҟәарақәа еиҿикааит, Реин ҩаԥхьа ацҳа хҵаны. Архәҭақәа рзымхара иахҟьаны, Цезар Помпеиа иҟны легионк даҳәеит, Гнеи иакәзар уи дақәшаҳаҭхеит. ​ 52 ш. аламҭалазы ҳера ҟалаанӡа, галльтәи ахылҵшьҭрақәа рҽеимардеит римлианаа ирҿагыланы ақәԥаразы. Аиааира згаз рԥызас дҟалеит Верцингеториг. Агаллқәа, Цезар имҩа ԥырҟеит ирхәҭа хадақәа рҟынтә Нарбантәи Галли аладатәи ахәҭаҟны, аԥыза мцла Верцингетториг имихит, иара архәҭа хадақәа рыҽрымеидеит. Римлианаа галльтәи ақалақлақьқәа  жәпакы ргеит, аха Гергови ажәылара аԥышәара аамҭазы иаҵахеит. Цезар, Верцингетори инапахьы аагара илиршеит Алезиа абааш аҟны. Галльтәи ара  рԥыза галльтәи архәҭақәа зегьы рыцхыраара даҳәеит, иҭакыз римтәи архәҭақәа рҭыгара дашьҭалеит.  Еи  ха имаҷны ихьчаз аҭыԥ аҟны аидыслара ӷәӷәа иалагеит, римлианаа џьабаа дук мбакәа аиааира рнапахьы иааргеит. Адырҩаҽны Верцингеториг  Цезар иҽииҭеит, бџьаршьҭыхлатәи ақәгыларагьы  еилгеит. 51-50ш.ш. ҳера ҟалаанӡа, Цезар илегатцәеи иареи хара иҟаз архәҭақәа рнапахьы иаарго иалагеит. Цезар ипроконсулра анҵәамҭазы Галли зегь Рим анапаҵаҟ иҟан.

Ар  рԥыза Галли иҟазаара аамҭа иалагӡаны идыруан Рим имҩаԥысуаз ахҭысқәа зегьы, изныкымкәагьы ихы рылаирхәхьан. Уи зыбзоураз аҳҭнықалақь аны Цезар игәрагаҩцәа ҩыџьа ахьыҟаз ауп, урҭи иареи еснагь ашәҟәқәа рыбжьан, еицәажәон - Гаи Оппи, Луци Корнели Бальб. Амагистратаа аҵарҭыша рырҭон, ар ԥыза егьырҭ идҵақәа мҩаԥыргон. Галли, Цезар ихаан алегатцәа ԥыҭҩык ыҟан, анаҩс римтәи аҭоурых аҟны аҵак ду змаз аусқәа ҟарҵеит - Марк Антони, Тит Лабиен,  Луци Мунаци Планк, Гаи Требони, иара убас егьырҭгьы.

Версальтәи аҳҭынраҟны 49 ш рзы Цезар истатуиа (1696,  аскульптор Никола Кусту). 49 ш. ҳера ҟалаанӡа, Цезар ипроконсултә маҵзура аамҭа нҵәон, ҭрадициала иара хаз игоу хатә хаҿны дҟалон Рим аҳәаақәа данрылалак анаҩс - помери. Уи ашықәс азы консулцәас иҟан Иули иҿагылаҩцәа, аҳҭынраҟынтә гәыԥҩык амагистратцәеи дареи еицыҩуан. 49 ш. рзы ҳера ҟалаанӡа  Цезар инапынҵақәа рыҿҳәар нҵәеит, традициала ишаау ала хаз игоу хаҿны даанхар ҟалон Рим аҳәаақәа данрылала нахыс. Уи ашықәсан консулцәас иҟаз Иули иҿагылаҩцәа ракәын, аҳҭнықалақь аҟынтәи гәыԥҩык амагистратцәа ирыцҩыз. Ажьарныҳәамзазы аҳәынҭқарра даӷоуп ҳәа иҟарҵаз алаҳәареи, иара убас мшаԥымзазы Римҟа мчылатәи ивизити, Цезар имаҵзура аганахьала агәыҩбара рызцәырнагеит, насгьы архәҭақәа напхгара  рыҭаразы имаз азин убрахь иналаҵаны. Ақалақь аҟны аконсулцәа рыҟамзаара иахҟьаны иааиуа ашықәс азы амагистратцәа рзы алхрақәа рымҩаԥгара залыршахомызт, уи аԥхьаҟа амчра аҟамзаара шаҳаҭра азнауан. Аԥхынра, 49 ш. ҳере ҟалаанӡа ацезарианец претор Марк Емили Лепид алхрақәа ихала ианизеиҿымкаа, урҭ рымҩаԥгаразы Цезар диктаторс дҟаиҵеит. Наи усҟантәи аамҭазы Массили дыҟан, аха ҭоурыхла аҭагылазаашьатә ҷыда змаз амаҵзура аусхк аҟны иалхра ҿагылаа анаҭомызт. Традициала, адиктатор далырхуан иалкаау азҵаарақәа рыҳасабразы. Иҟалап, Цезар иалхра Латисктәи афестиваль амҩаԥгара иадҳәалазаргьы - адинхаҵаратә ныҳәа хада амҩаԥгара иреиҳау амагистратцәа аламырхәыкәа ҟалашьа амамызт. Цзар аԥхьаҟа аконсул имаҵзура аиура дақәгәыӷуан. Римҟа даныхынҳә ашьҭахь, Цезар имаҵзураҿы дыҟан 11 мшы, ицхырааҩысгьы аӡәгьы дҟаимҵаӡеит, анаҩс имаҵзра аанижьит.

Ҭагалан, 48 ш.  ҳера ҟалаанӡа, Помпеиа дышҭахаз ала адырра аныҟала, аконсулра аганахь ала  Цезар иҩыза Публи Сервили Ватиа Исаврик, Гаи диктаторс дҟаларц азы аусқәа еиҿикааит.  Акавалериа еиҳабыс дҟалеит Марк Антони, Уи Цезар Италиаҟа дишьҭхьан анапхгара аҭаразы, иара Египет даныҟаз аамҭазы. Ахыҵхырҭақәа излаарыцҳауа ала, Гаи амчра инапаҵаҟа иҟан шықәсык, фымз ахаҭыԥан. ​Ҭагалан, 47 ш. ҳера ҟалаанӡа адиктатура аҿҳәара нҵәеит, аха Цезар апроконсултә маҵзура еиқәирхеит, 46 ш. ажьырныҳәамза 1 азы ҳера ҟалаанӡа аконсул имаҵзура ааникылеит. Дион Касси излеиҳәо ала, Цезар  иара убас аплебеитә трибун амаҵзурагьы иоуит, аха гәыԥҩык аҭҵааҩцәа уи иашоуп ҳәа рызҳәом.

Тапс иҟалаз аидыслара анаҩс, Цезар диктаторс дҟалеит, ари уажәшьҭа хынтәын     диктаторс далырхуеижьҭеи. Алхра ҿыц ахатә знеишьақәа аман: зегь раԥхьа иргыланы амаҵзура аҭыԥ аанкыларазы аформалтә згәаҭара ыҟамызт, иҩбахаз, амаҵзура аныҟәгара жәашықәса ҿҳәарас иаман. Цезар амаҵзура анирҭоз 54ш. ихыҵуан, жәашықәсатәи амагистратура адиктатор.  Мунд ихаан иҟаз аидыслара анаҩс, Гаи аконсулра мап ацәикит,иара ихаҭыԥан ҩыџьа аконсулцәа -асуффектцәа аиҭеит. Иазгәаҭатәуп, 44 ш.ҳера ҟалаанӡа аконсулцәа ралхрақәа рҿы аиааира ргеит Цезари, Марк Антони. Иара убри ашықәс азы Гаи ихьӡ хаирҭәааит  "аимпеатор"  атитул ала, аиааира згаз ар  рпыза иаҳасаб ала.  44 ш. алагамҭазы Цезар иԥсы ахьынӡаҭо иоуит адиктатор имагистратура.  Уи иҿыцу азнеишьала ихы иаирхәо далагеит. 40 ш. раԥхьа Сулла амагистратура аҿҳәара амҭакәа иҟаиҵеит, аиҭакрақәа рнаҩс иара мап ацәикит, иԥсҭазаарагьы далҵит.  Цзар иоуп изҳәаз, аҿҳәара амҭақәа иҟазарц. Цезар ареспублика напхгара аиҭон иӷәӷәаз аӡә иаҳасаб ала, ирхәҭақәеи идгылаҩцәеи дрықәгәыӷуан. ​

Иули  иныхабаа

Цезар имчра ирӷәӷәон имаҵзура ҿыцқәеи, иполитикатә системеи, аппозициа ахәаҽреи рымацарала акәымкәа, адин-қьабзтә хаҭарала. Алегенда излаҳәо ала, Иули Цезари Анцәарҭыԥҳа Венереи аиуара рыбжьан. урҭ аџьар ахьеизоз ирылукаауан. Анцәахәқәа дышрыуаз ӡыргауа, адиктатор Афорум аҟны Венера луахәама ԥшӡа цәыригеит. Иара Венера -аиааира згаз илызкымызт, изызкыз Венера - ахацаркҩы, иули Цезар ихылҵшьҭра зырҿиаз, иара убас аримлианаа зегьы.  Ауахәамаҟны акульт шьақәиргылеит, римтәи аритуалқәа реиҿкаараҟны аҭыԥ ҷыда аннызкылоз. Адиктатор иара убас ахрам аҟны еиҿикааит ахәмаррақәа, адҵагьы ҟаиҵеит аԥхьаҟагьы уи иацырҵарц, уи азы аҿар инагоу аҭаацәа рҟынтә иалхзарц, урҭ рхыԥхьаӡараҟны дыҟан Гаи Октави. Уаанӡа Иулиа ихылҵшьҭра рнапы иҵырххьаз аԥараҿырпы Анцәа Марс исахьа анын. Цзар гәҭакыс иман Рим Марс иуахәама аргылара, уи иадҳәалаз алегенда уамак аларҵәара амамызт. Адиктатор игәҭакы анагӡаха имоуит, уи аԥсҭазаара алазырҵәаз Октавиан иоуп. Цезар аныхаԥааҩтә маҵзурақәа рацаәны ишимазгьы, аԥхьаҟа апрестиж змаз аӡә иакәны дыҟан.

Цезар раԥхьатәи итриумф ҟалаанӡа, асенат аҳаҭыртә хьӡы змаз аусқәа идигалеит. Ахәҭакахьала, Иупитер Капитолиски иуахәама аҟны ишьақәыргылан адиктатор иҽыуардын,  иара убас адунеи ампыҵахалаҩ истатуиа, убри алагьы Рим ауахәама хада иупитери, цезари ирызкын. Ахыҵхырҭа хада излаанацҳауа ала, Дион Касси ихы иаирхәеит абырзен ажәа - "полубог", уи рхы иадырхәон амифологиатә фырхацәақәа рҟны, анцәақәеи ауааит реимадара иахылҵыз.  Аха, адиктатор ас еиԥш иҟаз аус идимкылеит, ақәҵара иԥсахит. Мунда иҟны имҩаԥсуаз аидыслара адиктатор иигаз аиааирала ишхыркәшахаз Рим еилкаахеит мшаԥымза 20 рзы ахәылбыҽха, 45 ш. ҳера ҟалаанӡа. Праили иныҳәа аламҭалазы, алегенда излаҳәо ала, иара убри амш аҽны Ромул Рим шьақәирӷәӷәеит. Аиҿкааҩцәа адырҩаҽны иаԥшьыргеит аиааира згаз ихьӡала ахәмарра амҩаԥгара, иара иакәызтгьы ақалақь шьақәзырӷәӷәаз.  Убри анаҩсгьы Рим ақәҵара  рыдыркылеит Аиааира аҭыԥ ԥшьа дыргыларц Цезар - ахақәиҭтәы ихьӡала.  Асенат  иара убасгьы аӡбамҭа идикылеит атрибуна аҟынтә амагистратцәа ажәахә ахьыҟарҵоз аҟынтә, Цезар истатуиа ықәдыргыларц, ажәлар рахь ихы-иҿы рханы, ажәаҳәаҩцәа дырзыӡырҩуа.

​Иаарласны ашьаҿа ҿыцқәа ҟарҵеит Цезар нцәахәҵас ихәаԥшразы. Адиктатор Римҟа ихынҳәра анаҩс, зегь раԥхьа иргыланы Квирин ауахәамаҟны истауиа  ықәдыргылеит, Рим мифла ишьақәзырӷәӷәаз иаҳасаб ала. Уи ианыз аҩыра иаҳәон:  "Анцәа изизымиааиуа". Аҳәынҭқарра ахарџь ала нап аркын Цезар изы аҩн ҿыц аргылара, уи асахьа аныхабаақәа акыр еиԥшын.  Ациркқәа рықәгыларақәа рыҟны Цезар исахьа ахьи аслан баҩи ирылхны ицәырыргон. 45 ш. ҳера ҟалаанӡа, иҭыжьын аԥараҿырпқәа Цезар ганла исахьа зныз.

44 ш. ҳера ҟалаанӡа, асенат, анаҩс жәлар реизара, аусԥҟақәа маҷымкәа иҭрыжьит, Цезар  акыр иҳаҭыр шьҭызхуаз. Убарҭ рыбжьара иҟан - аџьынџь аб  ититул, аԥараҿырпқәа рҟны анҵара азин ыҟаны, римлианаа рзы нцәахәык иаҩызаз, имшира ныҳәак иаҩызаны иаԥылон, ашьа карҭәон. Иара убас, есышықәса ашьа каҭәаны Анцәа иҳәон Цезар машәырк дақәымшәарц, Анцәа илаԥш ихызарц азы, Рими Италиеи ауахәаақәа зегьы рҟны иара истатуиа ықәгылазар акәын.  Рим акәзар, Аиқәшаҳаҭра аныхабаа аргылара иалагеит аҳәынҭқарра аҭышәынтәалара аҳаҭыр азы. Асенат аныхабаа аргылара асанкциа ақәиҵеит, аныхаԥааҩ имаҵзура ҿыц аԥиҵеит, Марк Антониа дызхаиргылаз. Ас еиԥш  иҟаз амаҵзура ҿыц аԥҵара Гаи иаҳаҭыр шьҭахуан, Иупитер, Марс, Квирин рцәаҳәа даҟаранатәуан.  Цезар нцәахәыс иҟаҵара аҳәынҭқарратә культ ҿыц аԥҵара хнаркәшеит. Лили Росс Теилор излаиԥхьаӡо ала, 44 ш. алагамҭазы, асенат ақәҵара ҟаиҵеит Цезар нцәахәык иаҳасаб ала ихәаԥшларц.

​

​44 ш. ҳера ҟалаанӡа Цезар римтәи аҳцәа дырзааигәазтәуаз аҳаҭыр шьҭихит,. Иара еснагь атриумфатор ишәҵатәы ныҟәигон, иара убас адаԥтә шәҭырқьақьеи, еснагьтәи атриумф азы агәаанагара узҭоз. Светони игәеиҭонЦезар еснагь адаԥтә шәҭырқьақьа шныҟәигоз ихцәқәа ахькаԥсаз азы. Убри анаҩсангьы, итрон аҟынтә дгылаӡомызт асенаторцәа иара иахь ианнеиуаз. Аҵыхәтәантәи аҭагылазаашьа Рим агәынамӡара рызцәырнаго иалагеит, ас еиԥш ахымҩаԥгара азин змаз амонархцәа ракәын. Егьа ус акәзаргьы, римтәи аҳ ажәытәтәи ититулқәа мап рцәикуан.  44 ш. ҳера ҟалаанӡа жәабранмза 15 рзы Луперкали аныҳәа аҟны, Марк Антонио иабжьигаз адиадема - амонархтә мчра асимвол мап ацәикит. Иара даныршь ашьҭахь ацәажәарақәа цон,  хәажәкырамза 15 рзы имҩаԥгаз аизараҟны иазгәаҭан аҳас иҟаларазы иӡбахә иалацәажәан  ҳәа, аха Рими Италиеи рынҭыҵ иҟоу апровинциақәа рыҟны. Иҟалап, Цезар иҭахымызтгьы римтәи ахаҿра змаз аҳра амчра аиҭашьақәыргылара. Лили Росс Теилор излалыԥхьаӡоз ала, Гаи асистема аԥиҵарц иҭахын амчра шьҭрала имҩаԥысларц, аеллинисттә монархиа аҟны ишаԥҵаз еиԥш.

Асакрализациа апроцесс аҟны адиктатор имчра Александр Македонски дихыԥшылон, аперсқәа рымчра атрадициақәа рҟынтә иааигоз. Македониатәи анапхгара раԥхьатәи ашьаҿақәа цәырҵуа иалагеит Египет аҭаара анаҩс, Цезар ихҭыс аҟнеиԥш, амчраҟны иҟаз аҩыџьагьы афараонқәа рымчра асакрализациа амонументалтә ршаҳаҭгақәа хаҭала еилыркааит, Гаи иакәзар акыр хылаԥшра аҭаны ирылеиҳәеит анцәахәра аӡбахә. Цезарион изы, Клеопатра илхылҵыз- Александр иимпериа  аҟны зыԥсы ҭоу ахылҵшьҭра - Цезар аԥхьаҟатәи агәҭакқәа иман, аха рынагӡара дзахьымӡеит. Аха адиктатор иабшьҭра агәыҩбарақәа цәырнаго ианалага, Цезарион ахылҵ ҭынха ҳәа дрымшьеит.

Аиҭакрақәа 49-44 ш. ҳера ҟалаанӡа еиуеиԥшым амаҵзурақәа ихы иархәаны, насгьы жәлар реизареи асенати рыҟны аоппозициа иаартны дырԥымлакәа, Цезар еиуеиԥшым аиҭакрақәа мҩаԥигеит. Аимпериа аепоха авторцәа рҟынтә еилкаауп адиктатор еиҿикаауаз аусмҩаԥгатәқәа рзы ҳазҭагылоу аамҭазы урҭ ахҭысқәа зыршаҳаҭуа маҷны еилкаауп. Аԥҟара ишаҳәо еиԥш, ахыҵхырҭақәа рыҟны иалкааны иарбам азакәанқәа шрыдыркылоз; аиҭакрақәа жәпакы традициала адиктатор ихырыԥхьаӡалоит, иҟалап иара идгылаҩцәа формалла имҩаԥыргазаргьы. Убри инаҷыдангьы, аиҭакрақәа рымҩаԥысшьа хронологиала ииашаны иузеишьҭаргылом: шамахамзар, ахыҵхырҭақәа азакәан анрыдыркылаз арыцхә ауп здырра ҟарҵо, амзар аиҭакра акәзар, агәыҩбара унаҭоит 45 ш. ҳера ҟалаанӡа имҩаԥысуаз ахҭысқәа ирызкны. Асенат аҟны аилацәажәара мҩаԥымгакәа, Цезар хаҭала аӡбамҭақәа идикылон, азакәан атекст анцәырыргоз иазгәарҭон, асенаторцәа адиктатор адгылара ирҭазшәа. Иара убас, иара хатәгәаԥхарала идикылон адәахьтәи аполитика иадҳәалаз азҵаарақәагьы, урҭ уаанӡа асенат анапаҵаҟа иҟан. Аха, иара имҩаԥигоз аполитика уаҩы даҿагыломызт, аполитика иаҿагылаз ажәытә политикцәа ауаажәларратә еибашьраҟны  иҭахеит, Цезар иҿагылаз аоппозициа шьақәгылан атрибунцәа ҿарацәа рыла. Цезар иусқәа згәамԥхоз чарҳәара анизыруазгьы ыҟан.

Аҳәынҭқарра ашьақәыргылара аус аҟны

​Цезар акурультә коллегиа амагистрцәа рхыԥхьаӡара иациҵеит. Есышықәса иалырхуаз апреторцәа рхыԥхьаӡара ааҩык рҟынтә 14-ҩык рҟынӡа иацлеит, анаҩс 16-ҩык рҟынӡа. Аквесторцәа рхыԥхьаӡара 20-ҩык рҟынӡа иацло иалагеит шықәсык, аедилқәа -2, чала аиқәыршәара ахылаԥшра азҭоз. Рхыԥхьаӡара иацлеит иара убас  авгурцәа, апонтификцәа, аквиндецемвирцәа рколлегиа алахәцәа. Адиктатор ихы иаирхәон аконсулцәа - асуффектцәа, урҭгьы рхыԥхьаӡара ҩынтәны еиҳахеит, иҟан хҭыск, мышкы азы мацара асуффект даналхыз - ԥхынҷкәынмза 31. Ас еиԥш ахыԥхьаӡара аизҳара шаҳаҭра ауан, Италиа атәылауаа еиҳа инарҭбааны ахархәара рзура, иара убас аримлианаа аҳәынҭқарра анапхгара аҭараҟны рхы аарԥшра, еизҳауа аҳәынҭқарратә аппарат аҭагылазаашьа азаԥҵара, акандидатцәа рыбжьара аиҿагыларақәа рыҟамлара. Адиктатор ихахьы игеит акандидатцәа амаҵзурақәа рыҭара, раԥхьа уи иофицалымкәа иҟарҵон, анаҩс аофициалла азин ҟалеит.  Гаи еиҳарак амаҵзурақәа зиҭоз инагамыз аҭаацәарақәа ирылҵыз ракәын, еилкаау усуп, Цезар  иалихуаз аконсулцәа рыбжеиҳараҩык, "иҿыцыз ауаа" шракәыз. 45 ш. ҳера ҟалаанӡа иалырхуаз амагистраторцәа акыраамҭа ҳәа иалырхуамызт, урҭ аныҟамыз атәыла есҽны  иҳәаақәырҵон Марк Емиль Лепиди, Цезар иалихыз апрефектқәеи. Адиктатор ишьақәирӷәӷәеит апровинциақәа рҟны амагистратцәа рыҟазаара, анаместник - апроконсул апровинциа аҟны дыҟан ҩышықәса, анаместник-апропретор - шықәсык.

​Адиктатор асенат хаирҭәааит, 50-тәи ашықәсқәа рзы иҭацәыз, аиҿагыларақәеи ауаажәларратә еибашьреи ирхырҟьаны. Цезар хынтә асенаторцәа рсиа дахәаԥшхьан, Диона Кассиа иҟаиҵаз аршаҳаҭга ала, урҭ рхыԥхьаӡара 900-ҩык рҟынӡа инаигӡеит, аха уи ахыԥхьаӡара ахьынӡаиашаз еилкаам. Аӡәырҩы, асенат аилазаара иахыԥхьаӡалаз, ажәытәтәи римтәи аҭаацәарақәа иреиуамызт, апровинцаитә аристократиеи аҽыуаҩ хылҵшьҭрақәеи ирхыԥхьаӡалан. Иара убас амц цәажәарақәа рыладырҵәон, асенаторцәа рхыԥхьаӡара арҳәцәа рыхшара рыла ишьақәгылоуп ҳәа. 

Цезар закәанԥҵарала апатрициантә хылҵшьҭрақәа рцәаҳәа хаирҭәааит, адинхаҵаратә ус аҟны урҭ рхаҭарнакцәа традициала рхатә  ҭыԥ ааныркылон. Апатрициантә ҭаацәарақәа аӡәырҩы ықәӡаахьеит, актәи ашә. ҳера ҟалаанӡа иаанхаз маҷҩын.  Убри инаҷыданы, адиктатор иауишьҭыз ауаажәларратә коллегиа рацәаан, урҭ 5-ш. ҳера ҟалаанӡа ахархәара рыман адемагогцәа рыдгылаҩцәа рхыхразы, иара убас абжьаҭараҟны алхыҩцәа раахәаразы. Питер Брант инаҵшьны иазгәеиҭоит, атәылауаа рзин аколлегиа аҵарадырра аиуразы 12 таблица рзакәан ишадҳәалаз, Цезар ихықәкы ианыԥшуан иԥкыз аполитика алагара, анаҩс атәылауаа рхатә хақәиҭра аанкылара. ​ Цезар имҩаԥигоз аполитикатә еиҭакрақәа рзы агәаанагарақәа еиуеиԥшым. Аӡәырҩы аҭҵааҩцәа ирбарҭоуп иара иполитикатә усмҩаԥгатәқәа рҟны "адемократиатә монархиа" ашьақәыргылара (Теодор Моммзен), еллинисттәи амонархиа, мамзаргьы мрагыларатәи ахкы (Роберт Иури-иԥа Виппер, Едуард Меиер), мамзаргьы римтәи амонархиа авариант (Маттиас Гельцер, Џьон Болсдон). 20-тәи ашәышықәсазы иара иусмҩаԥгатәқәа ахәшьара роуит, аиҭакрақәа зегьы римтәи ашьаҭа рыман ҳәа (Рональд саим, Алексеи Борис-иԥа Егоров). Аҭоурых аҟны Цезар имҩаԥигоз аиҭакрақәа "аконституциа" аԥсахуамызт ҳәа иԥхьаӡоуп - итрадициатәу аполитикатә институтқәа рсистемеи урҭ рыбжьара ишьақәгылоу аизыҟазаашьеи.

​Апровинциаҟны инхоз рыдгылара аиуразы, Цезар урҭ ириҭон азин ҷыдақәа. Ақалақьқәа жәпакы рынхацәа (ҷыдала, Гадес, Олисипо) римтәи атәылауаҩра роуит,  егьырҭ (Виенна, Толос, Авеннио, уб. иҵ._- латынтәи азин. Убри аан римтәи атәылауаҩра роуан мраҭашәаратәи ақалақьқәа, усҟантәи аамҭазы, Бырзентәылеи Азиа Маҷи еллинтәи аполисқәа ус еиԥш азнеишьа бзиа рымамызт, Сицилиа абырзен қалақьқәа алатынтә зин ауп ироуз. Ихаҭәааз римтәи атәылуаҩра роуит Рим инхоз аҳақьымцәа, аҟазара арҵаҩцәа. Убри анаҩс, адиктатор Нарбонтәи Галли аҟынтә ашәахтә еиҵеитәит.  Иахьатәи ҳамшқәа рҟынӡа иаанхеит фрагментла ишьақәгылоу Гераклеитәи атаблица Цезар имуниципалтә закәан атекст зну, ақалақьқәа-аҳәынҭқррақәа рсистема аҳәаақәҵара арегламент аазырԥшуа. Иҟан ажәалагала азакәан  уи аԥхьагьы ирыдыркылар ауан зҳәоз, аха уи даҽа Цезарк иаамҭазы - адиктатор иаб иашьа ихаан.

​Хәыда-ԥсада ача ашара аус адиктатор аиҭакрақәа алаигалеит, аҳәынҭқарратә биуџьет ахадаратә ныхтә ахызхуаз. Зегь раԥхьа иргыланы, хәыда -псада ача зауаз рсиа ҩынтәны еиҵахеит -300-ҩык рҟынтә 150-ҩык рҟынӡа. Иҩбахаз, уаанӡа ача зауаз ирылдыршеит Римтәи аҳәынҭқарра еиуеиԥшым апровинциақәа рколониа ҿыцқәа рахь аиасра. Адеобилизациа еиҳарак изыхькьысыз алегионерцәа роуп, Галльтәи аибашьраан адиктатор ицыз, Гаи адәныҟаполитикатә усқәа ирыдҳәалаз иусқәа рзы ирхәҭа абжеиҳарак шыхиаз иҟан. Аколониа ҿыцқәа еиҳарак иахьиуаз апровинциақәа рҟы акәын, избанзар Италиа ахаҭа иҟаз зых иақәиҭыз адгьылқәа маҷын. Еилкаауп, VII и VIII –тәи алегионқәа рветеранцәа адгьылқәа Кампаниа ишроуз.  Цезар ҩаԥхьа Карфагени Коринфи хаҭәааны ауаа аланирхеит, 146 ш. ҳера ҟалаанӡа римлианаа идырбгаз. Арратә маҵзура иахысуа аҿар рхыԥхьаӡара еиҳахарц азы, Цезар ахшара рацәа змаз аҭаацәара адгылара риҭон. Апровинциаҟны хылаԥшра змамыз амиграциа  аԥкразы, Цезар Рими Италиеи ртәылауаа 20 ш. зхыҵуа инадыркны 40 ш. зхыҵуа рҟынӡа Апеннины аанрыжьыр иуамызт хышықәса инеиԥынкыланы, асенаторцәа рхәыҷқәа ракәзар, апровинциахь ицар алшон асолдаҭцәа, мамзаргьы аҳ иуаажәлар раҳасаб ала. Ақалақьқәа рбиуџьет ашьҭыхразы Цезар ақәҵара идикылеит иаагоу атауарқәа рҟынтә Италиа ахәаахәҭратә ҳазалхра архынҳәра. Аҵыхәтәаны, аусурҭадара апроблема аӡбаразы адиктатор аусԥҟа идикылеит Италиа ахьшьцәа рыдыркылаларц, атәцәа ракәымкәа, зых иақәиҭу ауааԥсыра рҟынтә.

Аусурҭадара аиҵатәра иазкын иара убас Цезар иргыларатә проектқәа Рим еиԥш, уи анҭыҵгьы. 46 ш. ҳера ҟалаанӡа ихыркәшахеит Цезар Ифорум ҿыц аргылара, Галльтәи аибашьра аахыс излагахьаз. Адиктатор хыдҵас игеит асенат ахыбра ҿыц аргылара, 52 ш. ҟалаанӡа иблыз. Фауст Сулла, асенат ари амиссиа здиҵахьаз, дыршьхьан атәылауаҩратә еибашьраан. Иупитер Капитолискттәи иныхабаа Цезар иҿагылаҩ Квинт Лутацие Катула еиҭашьақәиргылаз, асенат адиктатор инапы ианиҵеит, уи ашьҭахь афронтон аҟны иара ихьӡ аниҵеит. Цезар еиуеиԥшым аинфраструктуратә проект дуқәа аԥшьигеит - Остиа абаӷәаза арҭбаара, Понтиитәи аӡрычрақәа рҭарбара, иара убас Фуцинсктәи аӡиақәа, аха игәҭакқәа рынагӡара дахьымӡеит. ​ Араӡынтә денари Цезар иҿаԥшылара сахьа зну иануп абас еиԥш аҩыра: «Цезар иԥсы ҭанаҵы ддиктаторуп".  Иара ҟаҵан жәабранмза-хәажәкырамза 44 ш. ҳера ҟалаанӡа Публи Сеппулие Макр иичаԥаз акоуп. ​ 49 ш. ҳера ҟалаанӡа, Рими Италиеи излагаз атәылауаҩратә еибашьра иахҟьаны, ашәахтәқәа ршәаразы ауадаҩрақәа цәырҵуа иалагеит, акредиторцәа, раԥхьа помпеиаа, анаҩс Цезаргьы ирдырԥсахраны иҟаз, ауалқәа зқәыз рахьтә ирлас ихырҩарц рыдырҵеит, аха уи рылшомызт иахьрымамыз иахҟьаны. Акызаҵәык, хҿыхгас иҟаз рмазара аҭира акәын, аха аибашьра иахҟьаны антикатә аамҭазы зыхә ҳаракыз атауарқәа - адгьыл, еиҭамҵуа амазара иаалырҟьаны рыхә каҳаит. Цезар ихаҭа ауал ду зқәыз аӡә иакәын, аха акредиторцәа дрыдгылаҩымызт. Уи ацынхәрас аӡбамҭа идикылеит ауал зқәыз рмал аибашьра ҟалаанӡа иамаз ахә ақәырҵарц, убриалагьы руалқәа адыркырц. Анаҩс, анхаразы ирықәыз ақьыра ахәҭак рықәихит. Ауалқәа раԥыхра апрограмма рхы иадырхәеит адиктатор иҿагылаҩцәагьы, аха урҭ цезариа идгылаҩцәа иддмырҟаҵеит. Ауалтә кризис азҵаара аниӡба анаҩс, Цезар даҽа ӡбамҭақәак идикылеит аҳәынҭқарра афинанстә ҭагылазаашьа арзҩыдаразы. Адиктатор ихаан ауп иааԥмырҟьаӡакәа ахьтәы ԥараҿырпқәа рҭыжьра ианалага, уаанӡа Рим ахьтәы ԥараҿырпқәа епизодла рҭыжьра ишалагахьазгьы. Убри адагьы, раԥхьаӡаакәны, амонетақәа рыҟны  зыԥсы ҭоу ауаҩы исахьа анырҵо иалагеит - адиктатор исахьа.

​Ахьырхәрақәа рзы Цезар атәыла алцара аԥҟара идикылеит, амал змаз ауаа рмазара абжара рымихуан. Иара убас иҭижьит амал ду иаҿагылаз азакәанқәагьы: мап рыцәкын аҽырԥшӡагақәа, абырлашлыхқәа рхаҵара, иҟаԥшьыхәхәароу ашәҵатәқәа раахәара, убас афатә хкы лыԥшаахқәа рыҭира, аԥсыжырҭақәа рыҟны абаҟақәа рыҟаҵара. Гаи гәҭакыс иман Рим абиблиотека ду аԥҵара Александриитәи Пергамсктәи аҿырԥшала, уи аиҿкаара идиҵеит аенциклопедист Марк Теренци Варрон, аха адиктатор иҭахара иахҟьаны иаԥхьаҟатәи ипланқәа рынагӡара алымшеит.

Аҵыхәтәаны, 46 ш. ҳера ҟалаанӡа, Цезар римтәи амзар аиҭакра алеигалеит. Уаанӡатәи амзар аҭыҧан амратә мзар алагалан, уи шьақәыргылан александритәи аҵарауаҩ Созиген ибзоурала, 365 мшы,  есԥшьышықәса мышкы ацҵаны. Аԥсахра амҩаԥгаразы раԥхьа аҭыҧ иқәҵатәхеит иҟаз амзар астрономиатә аамҭа инақәыршәаны. 50-40-тәи ашықәсқәа ҳера ҟалаанӡа Цезар понтифик дууны дызлаҟаз ала лассы-лассы аҳҭнықалақь аҟны дыҟамызт аҟнытә итрадициатәу амзар астрономиатә аамҭа иақәыршәаны аҟаҵаразы алшара имамызт, убри иахҟьаны хымз инареиҳаны аиҵахара аман. Апонтифик ду имаҵзура ихы иархәаны, 46 ш. ҳера ҟалаанӡа Цезар жәабранмзазы иацҵаны мерцедони амза бжьаиргылеит, абҵарамзеи ԥхынҷкәынмзеи рыбжьара бжьаиргылеит даҽа ҩы-мзак аирбеит, убри аҟынтә 46 ш. ҳера ҟалаанӡа римтәи аԥхьаӡарала 445 мшы ҟалеит. 45 ш. алагамҭазы аус ауа иалагеит амзар, ҳазҭагылоу аамҭазы иулиантәи амзар ҳәа аиҟоу. Амзар ҿыц Европа ахархәара аман жәаф шәышықәса рыҩныҵҟа, аурым папа Григори 13-тәи идҵала аус адулара нап адыркаанӡа, анаҩс уи григориантәи амзар ҳәа ахьӡ аиуит.

Ашьра. Ауасиаҭ

Цезар ишьра (Карл Теодор Пилоти, 1865). Кимвр Цезар ихәда иқәыршәыз ахыхра даналага, Каска ишьҭахьҟала ихәда аҟама илеиҵоит. 44 ш. ҳера ҟалаанӡа, Рим анобильқәа рыбжьара ачарҳәара ҟалеит, Цезар имчра иаҿагылаз, иара убас аҳас иҟаҵаразы ицоз ацәажәарақәа ирыцәшәаны. Ас еиԥш иҟаз аусқәа ҳәаақәырҵон ҳәа иԥхьаӡоуп Марк Иуни Брути, Гаи Касси Лонгини. Урҭ инарҷыданы, ачарҳәара иалахәын инагаз ауаа- помпеиаа  реиԥш, Цезар идгылаҩцәагьы. Адиктатор ишьразы Брут ачарҳәара уажәаԥхьагьы иухьан: еилкаауп, 46 ш. ҳера ҟалаанӡа Гаи Требони иганахь ала ишьразы аҽазышәарақәа шыҟаз. Усҟантәи аамҭазы Цезар Парфиа даҿагыланы аибашьра иҽазыҟаиҵон, Рим ацәажәарақәа алаҩит аҳас дҟалараны дшыҟаз азы, насгьы аҳҭнықалақь ииагахоит Троиаҟа, мамзаргьы Алеқсандриа ашҟа. Аҵыхәтәаны, жәабранмза 15 рзы, Цезар аҳ идиадема ирҭарц рҽазыршәеит, аха уи иара иаразнак мап ацәимкит. ​ Ачарҳәаҩцәа рыгәҭакы анагӡара азгәаҭан асенатцәа реизараҟны Помпеиа акуриаҟны (азал ду аҟны) атеатр аҩнаарҭаҿы,  хәажәкырамза 15 рзы - хәажәкырамзатәи ида аримтәи аамҭаԥхьаӡара инақәыршәаны. Антикатәи авторцәа иазгәарҭоит хәажәкырамзатәи идақәа рышьҭахь имҩаԥысуаз ахҭысқәа инарымаданы еиуеиԥшым адыргақәа шыҟаз атәы, убри аҟынтә адиктатор адырра ирҭарц  рҭахызшәа, аха иара урҭ дырзымӡырҩит, ражәақәагьы рыгәра имгеит ҳәа.  Аизара ианалага ашьҭахь ачарҳәаҩцәа гәыԥҩык иашьа изы Цезар иҟны аҭамзаара даҳәарц инеиз Луциа Тилли Кимвр иааикәшаны игылеит, егьи агәыԥ Цезар ишьҭахьҟа игылан. Кимвр Цезар ихәда атога ахыхра данналага, ачарҳәаҩцәа адырга рыҭаны, ишьҭахь игылаз Публи Сервили Каска адиктатор ихәда аҟама алеиҵеитт. Цезар иҽриимҭарц дадалгоит, аха иҳәамҭақәа рыла, Марк Бруто даниба, иҽеиқәикит: "Уаргьу, Брут!" - иҳәеит (бырзен бызшәала). Плутарх излазгәаиҭо ала, Гаи Бруто даниба иҽирҭынчит. Иара абри автор  иазгәеиҭоит, Цезар иԥсыбаҩ Помпеиа истатуиа ахьгылаз ауадаҟны ишьҭан ҳәа, иҟалоит уи ачарҳәаҩцәа уахь ииаргазар ҳәа. Цезар 23 -нтә ҟама ҭыԥ инын рҳәоит.

Цезар иԥсыжра иадҳәалаз аусмҩаԥгатәқәа рнаҩс, иԥсыбаҩ афорум аҟны ирыблит, аԥсыжра мца аиқәҵаразы рхы иадырхәеит асқамқәеи, аџьармыкьауаа рхәаахәҭырҭа аишәақәа. ​ «Шьоукы иабжьыргеит Иупитер Капиталисктәи иныхабааҟны дрыблырц, даҽа шьоукы - Помпеиа акуриаҟны, еилкаамыз ҩыџьа ауаа рҟамақәа рывҵаҵаны, ацәа цәашьқәа кны иааҩналан ахыбра амца анадыркы. Еилагылаз зегьы амца афархьқәа, асқамқәа,  уҳәа ҳамҭас иааргахьаз зегьы амца  иақәырҵон. Анаҩс, афлеитистцәа, актиорцәа иршәыз рытриумфалтә маҭәақәа ршәыхны амца иақәрыжьит, ажәытә легионерцәа рабџьар рбылуан, аԥсыжра амш аҽны ирыҟәныз, аҳәса аӡәырҩы рҽырԥшӡагақәа, иара убас ахәыҷкәа рымаҭәа».

​Цезар инижьыз ауасиаҭ инақәыршәаны, римаа зегьы адиктатор иҟынтә  хышә сестерциа роуан, Тибр иҟаз абаҳчақәа ауаажәларратә хархәарахь ирыҭан. Ахшара дызмамыз адиктатор ԥас дҟаиҵеит Гаи Октави, уи имазара абжа изынижьит. Октави ихьӡ иԥсахит Гаи Иули Цезар ҳәа, аҭоурых хыҵхырҭақәа рыҟны иара еиҳарак Октавиан ҳәа ауп ихьӡ шарбоу. Ацезарианеццәа аӡәырҩы (ҷыдала, Марк Антонии) Цезар ишьҭрамдаҩыс иазхаҵаразы илҵшәадаз аҽазышәарақәа мҩаԥыргон, Октавиан иҭыԥан. Аҵыхәтәаны, Антониеи Октавиани, Марк Емилиа Лепиди еицаԥырҵеит аҩбатәи атриумвират, аха атәылауаҩратә еибашьра ҿыц ианалага ашьҭахь, Октавиан Рим анапхгаҩыс дҟалеит. Цезар даныршь ашьҭахь рацәак аамҵыцкәа, Октавиан  Цезар ихьӡала ахәмаррақәа анымҩаԥигоз аамҭазы ажәҩан аҟны ицәырҵит акомета лаша-лашо,. Ари адиктатор иԥсы ауп ажәабжь алаҵәеит Рим.

​==Ахаҭара==

Аҭеиҭыԥш, азеиԥш ҟазшьақәа

Цезар иҭеиҭыԥши иҟазшьақәеи ирызкны еиҳа ихарҭәааны адррақәа иааирԥшуеит Светони. "Ирҳәоит, уаҩы ҳаракын, ицәеижь шкәакәан, деинаалан, ихы-иҿы ааҟәазны, илақәа еиқәаҵәаны, амца рхыҳәҳәы иҟан ҳәа. Ицәеижь даара дацклаԥшуан. Ихы ҟьашын аҟынтә ари даара игәнигон, еснагь адаԥ иалхыз арқьақьа ихан. Иҽеилеиҳәон даҽаӡәы диламҩашьо, асенаторцәа ртуника ныҟәигон, амаӷрақәа ачыхә рхьыссы. Плутарх иациҵоит, Цезар ицәеижь даара ишкәакәан, аха маха-шьахала рацәак дыӷәӷәамызт ҳәа. ​ Хыԥхьаӡара рацәала иҟоу, реиҳа ижәытәӡоу  Цезар искульптуратә сахьақәа рҟынтә Цезар иоригиналтәу иҭеиҭыԥш змоу ҳәа иԥхьаӡоуп 1825 ш. Тускула Лиусен Бонапарт ииԥшааз, уи ҵәахуп ижәытәӡатәиу амаҭәарқәа рмузеи аҟны Турин. Излазгәаҭоу ала, ари апатреҭ ҟаҵан адиктатор аҵыхәтәантәи иԥсҭазаара ашықәсқәа раан, мамзаргьы даныршь ашьҭахь. Убри анаҩс, 2007 ш. рзы Рона аҵаҟа Арлиа азааигәара иԥшаан абиуст, Цезар исахьа.

Рона аҵаҟа иԥшааз Цезар ибиуст

Антикатәи авторцәа зегьы иазхарҵоит адиктатор иеилҟьара атәы, зҽызыԥсахуаз аҭагылазаашьақәа рыҟны ирласны аӡбамҭа идикылон, аплан аиҭакра ҿыцқәа алеигалон, уи изныкымкәа аибашьрақәа рҟны иазгәарҭахьан ҳәа. Плини Аиҳабы иажәақәа рыла, Цезар зныкны аԥхьарагьы, аҩрагьы, имаӡаныҟәгаҩцәа еиуеиԥшым ашәҟәқәа ԥшьба рзаԥхьарагьы илшон. Плини убасгьы ишьақәирӷәӷәоит Цезар акорреспонденциақәа рыҩра, убри аамҭазы быжь-шәҟәык рыԥхьара илшон. Цезар Римҟа даныхынҳә анаҩс, идгылаҩцәеи иареи реибабара, реицәажаәаразы аамҭа имамызт, убри аҟынтә асалам шәҟәқәа рыбжьысуан. Аныҳәақәеи ауаажәларратә хҭыс гәырӷьахәқәеи раангьы, Цезар акорреспонденциақәа рҭакқәа ҟаиҵон ҿырҳәала. Ас еиԥш иҟаз аԥышә ихы иарихәомызт Октавиан, уи иабԥса игхақәа ҟаиҵомызт дышьҭрақәланы. Аҵыхәтәаны, Цицерон ҩынтәгьы иазгәеиҭоит зеиӷьыҟамыз Цезар игәынкылара, аха уигьы еилкааны ишьақәырӷәӷәам. Антикатәи аҭоурыхдырыҩцәа излазгәарҭо ала, аҽықәтәареи аӡсашьеи бзианы идыруан. Шамахамзар, аҩы ижәӡомызт. Акрыфараан ачысмаҭәа ԥшӡақәа ихы иаирхәон, ажәакала иԥшӡаны анхара бзиа ибон, икәша-мыкәша иҟаз амаҵуцәагьы улаҿы иааир акәын. ​

Цезар ихааныз ауаа еиуеиԥшымкәа ахәшьарақәа ирҭон: аполитикатә оппонентцәа ихыччон, дламысдоуп ҳәа. Катулла ихьшәоу иажәеинраалақәа рыҟны Цезар дырџьаны дихцәажәоит. Марк Тулли Цицерон адиктатор ишықәсқәа раан иқәгыларақәа рыҟны дирҽхәон, аха хәажәкырамзатәи ид анаҩс, акритика изиуа далагеит иахьабалак.  Убри анаҩсгьы, Цицерон ачарҳәаҩцәа русқәа дрыдгылон, аха  иԥсра маҷк шагыз игәаанагара аҽаԥсахит. Цезар идгылаҩ Гаи Саллиусти Крисп атәылауаҩратә еибашьраҟны исалам шәҟәқәа рҟны дирҽхәон, аха С.Л. Утченко излазгәеиҭо ала, анаҩстәи ишәҟәқәа рҟны адиктатор дирџьоит. Цезар ихаҭара азгәаҭо, еиҳа ихьшәаз аҩымҭа "Катилин ичарҳәаразы" аҟны, Саллиусти иҳәоит иара арыцҳашьара злаз, згәы ҳалалыз, зҩызцәа рыцхыраара иазыхиаз аӡә шиакәыз.

Аҭаацәа. Ахатә ԥсҭазаара

​Римтәи афреска актәи ашәышықәса азбжа ҳера ҟалаанӡа Помпеиантәи, иҟалап ара иарбазар Клеопатра лсахьа Ажәлахацыркҩы Венера лхаҿсахьала, иара убас лыҷкәын Цезарион Купидон ихаҿсахьала. Цезар ианеиҵаха хынтә аҳәса ааигахьан. Коссуциа - аҽыуаа беиацәа рҭаацәаара аҟынтә аҭыԥҳаи иареи реизыҟазаашьа нагӡаны еилкаам. Традициала ишаԥыз еиԥш, Цезари Коссуциеи анапеимдахьа рыбжьан, аха  Гаи ибиограф Плутарх излаиԥхьаӡо ала, Коссуциа иара иԥҳәыс лакәын.  Коссуциеи иареи реизыҟазаашьақәа еиԥҟьеит 84 ш. ҳера ҟалаанӡа. Иаарласны Цезар ԥҳәысс дигеит Корнелиа, аконсул Луци Корнелиа Цинн иԥҳа. 78 ш. ҳера ҟалаанӡа лара длыхшеит аҭыԥҳа Иулиа. 69 ш. ҳера ҟалаанӡа Корнелиа аҩбатәи лыхшараураан лыԥсҭазаара далҵуеит, асабигьы дзеиқәымхеит. Цезар аҩбатәи иԥҳәыс лакәхеит Помпеиа, адиктатор Луци Корнеллиа Сулла лмоҭа (лара Гнеи Помпеиа диҭынхамызт). Аҭаацәара аԥҵан 68-67 ш.ш. рзы. 62 ш. ԥхынҷкәынмзазы, Цезар иԥҳәыс длылҵуеит Анцәаиан Гәыҳалал илызкыз аныҳәаан имҩаԥысыз аҭыӡшәа иахҟьаны. Ахынтә раан Цезар ԥҳәысс дигеит Кальпурниа, аплебеитә хылҵшьҭра иатәыз аҭаацәара беиа еиуаз аҭыԥҳа. Ачара мҩаԥысит 59 ш. ҳера ҟалаанӡа лаҵарамзазы. Аҩбатәи ахԥатәи иҭаацәарақәа рыҟны Цезар ахшара димамызт.

Цезар иԥҳа Иулиа, Квинт Сервили Цепиони диҳәартә иҟаиҵеит, аха анаҩс игәаанагара иԥсахын Гнеи Помпеиа дииҭеит.  Атәылауаҩратә еибашьра анцоз Мысра иҟазаараан, Цезар Клеопатра длыцынхон, аԥхынра, 46 ш. рзеиԥш лара аԥа длоуит, еицырдыруа Цезарион (Плутарх ишьақәирӷәӷәоит, ари ахьӡ иара иширҭаз александриеццәа, адиктатор иакәымкәа).  Ахәыҷ ииреи ихьӡи реиқәшәара дахәамԥшыкәа, Цезар аофициалла адырра ҟаиҵеит ахәыҷ иара дшитәымыз, аӡәгьы акагь издырамызт адиктатор дыршьаанӡа. Марттәи аидқәа рнаҩс, Клеопатра лԥа адиктатор иуасиаҭ аҟны иӡбахә ахьарбамыз азы, ацезарианцәа гәыԥҩык (урҭ рахьтә, Марк Антони) рҽазыршәеит Октавиан ихаҭыԥан иара шьҭрамдаҩыс иҟаҵара. Ииашоу адырра ахьыҟам иахҟьаны, адиктатор аԥа диман ҳәа аҳәара уадаҩуп.  Цезар изакәанымкәа имаз ахшара ирхыԥхьаӡалоуп Марк Иуни Брут, Децим Иуни Брут (аҩыџьагьы дызшьуаз рхыԥхьаӡара иалоуп)  иара убас, Иуниа  Терциа.