Иналиԥа, Шьалуа Денис-иԥа

Шьалуа Денис-иԥа Иналиԥа (аур. Шалва Денисович Инал-Ипа, ақырҭ. შალვა დენისის ძე ინალ-იფა; жьҭаарамза 20, 1916 ш., Гәыԥ ақыҭан — цәыббрамза 22, 1995 ш., Аҟәа) — иналукааша аҵарауаҩ ду, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдоктор, Аԥсны аҭоурыхи, аетнографиеи, алитературеи рыҭҵаараҿы илагала даара идууп.

Шьалуа Денис-иԥа Инал-иԥа
Шалва Денисович Инал-Ипа
Аира	жьҭаарамза 20, 1916 ш. Гәыԥ
Аԥсра	цәыббрамза 22, 1995 ш. Аҟәа
Амилаҭра	Аԥсуа
Атәылауаҩра	Урыстәылатәи аимпериа, Грузинская демократическая республика, Қырҭтәылатәи Асоветтә Социалисттә Республика, Қырҭтәыла, Аԥсны Аҳәынҭқарра
Алма-матер	Московский педагогический государственный университет
Аусура	учёный
Аԥҳәыс	Мира Константин-иԥҳа Хотелашвилии
Ажәла	Инал-иԥа
Абызшәақәа	Аурыс бызшәа

Инал-Иԥа инысмҩа

Шьалуа Денис-иԥа диит 1916 шықәса жьҭаарамза 20 рзы, Очамчыра араион Гәыԥ ақыҭан. Шьалуа Денис-иԥа Инал-иԥа – ажәытәӡантә иаауа аԥсуа ҭауад жәла Инал-иԥацәа дырхылҵшьҭроуп. Иара ихаҭа ижәла аҩ-хәҭакгьы нбан дула акәын ишиҩуаз, уи дыршаҳаҭуеит ихьӡ зну адокументқәа зегьы. Убас акәын XIX ашәышықәсазы абри ажәла шанҵаз, Урыстәылатәи аимпериатә еилазаара Инал-иԥацәа ргерб анышьақәдырӷәӷәоз: усҟангьы ажәла Инал-иԥа анырҵеит адефис бжьаҵаны, аҩажәакгьы нбан дула. Шьалуа Инал-Иԥа иҭаацәа иалоу зегьы иара ус ауп рыжәла шырыҩуа иахьа уажәраанӡагьы. Зҭаацәа рҭоурыхи, заб иԥсҭазаара иадҳәалоу хәы змаӡам агәалашәарақәеи гәыбылрала еиқәырханы измоу, Шьалуа Инал-Иԥа иԥҳа Арда, ишазгәалҭо ала, абжьыуаа рҟны Инал-Иԥацәа ҭоурыхла изқәынхоз дгьылқәамызт. «Ҳара ҳабашьҭрагьы, ҳажәла зегь реиԥш, аханатә иахьынхоз Бзыԥ аганахь акәын. Аха саб иабду Гьаргь Инал-иԥа иашьа Нарџьхьоуи иареи ахьынхоз Калдахәареи Пицундеи рџьынџь дгьылқәа ааныжьны иқәҵыр акәхеит, избан акәзар аинрал Горчаков инапаҵаҟа аҟалара мап ацәыркит. Убас ҳара ҳабиԥара Абжьыуаҟа иианагеит, раԥхьа Река ақыҭан итәеит, нас Гәыԥ нхара ииасит, иара уоуп Шьалуа Денис-иԥагьы дахьиз. Иани иаби заа иԥхеит, иааӡараҿы рџьабаа рацәоуп Аҭәмаа рҭаацәара, иара убасгьы Аԥсны зыхьӡ адыруа арккаҩы Пиотр Ҷараиа», – ҳәа азгәалҭоит Арда Иналԥҳа.

Сталин ирепрессиа ашықәсқәа Инал-иԥа иҭаацәара ааха ӷәӷәа рнаҭеит. Аԥхьа, 1937 шықәсазы дҭаркит, нас иеихсны дыршьит иашьа Илларион, «дытроцкиступ» ҳәа. Анаҩс Петроград ақалақь аҟны «Киров иус» дадҳәалоуп ҳәа дҭаркит Шьалуа иашьеиҳаб Ипполит, уи усҟан даспирантын, академик Николаи Вавилов напхгаҩыс диман. Абарҭқәа лгәы иазымычҳакәа, Шьалуа иан лыԥсҭазаара далҵуеит, иара ашкол далганы аҵыхәтәантәи аԥышәарақәа аниҭиуаз амшқәа рзы.

Ашколи иреиҳау аҵараиурҭеи рыҟны

1922 шықәсазы раб данрыԥха аамышьҭахь, Шьалуеи егьырҭ ахәыҷқәеи ран лымацара илааӡон. Акырӡа зҵазкуаны, илахьынҵаӡбагахаз хҭысны Шьалуа Денис-иԥа ихаҭа иԥхьаӡон Аҟәатәи иҿырԥшыгоу ашьхарыуаа рышкол иҭалара. Аҟәатәи акомиссиа иара далнакааит аҟыбаҩ змоу ҵаҩык иаҳасабала, алагарҭатә школ аҟынтә Ашьхарыуаа рышкол ахь ииагарагьы иахаҵгылеит. Шьалуа хәыҷы даара деигәырӷьон аҵаратә ԥсҭазаара ахьеилашуаз аилазаара дахьахәҭакхаз. Ашкол данҭалоз урысшәала ажәак-ҩажәак мацара шракәызгьы иидыруаз, аамҭа кьаҿк иалагӡаны ашкол аҿы иреиӷьу аҵаҩцәа дыруаӡәкхеит. Ашьхарыуаа рышкол арҵаҩцәа анырра ду ҟарҵеит иара ишьақәгылараҿы.

Ашкол данҭазтәи аамҭазы иҟалаз хҭыск даара ибзианы иаанарԥшуеит Шьалуа Инал-иԥа ихаҭара зеиԥшраз. Ашьхарыуаа рышкол ахь даниарга, зҟыбаҩ бзиаз иара иҩызак алагарҭатә школ аҿы дахьаанхаз ҭаха инаҭомызт. Шьалуа хәыҷы ашкол адиректор Кондрат Фиодор-иԥа Ӡиӡариа иҟынӡа анеира илыршаны, иҩыза иӡбахә изеиҭеиҳәеит. Кондрат Фиодор-иԥа аҷкәын иажәақәа рыгәра игеит, ҩымшгьы аамҭа ииҭеит иҩыза ашкол ахь дааигаразы.

Дара аҩыџьагь ашкол еицалгеит ахьтәы медалқәа рыманы. Рыцҳарас иҟалаз, иҩыза дышқәыԥшыз аибашьраҿы дҭахеит. Шьалуа Инал-иԥа еиҭеиҳәоит ашкол даналгоз амаҭәарқәа жәпакы рҟны еиԥшны аихьӡара бзиақәа шимаз, анаҩс хырхарҭак алхра ицәыуадаҩхо аҟынӡа ҳәа, аха аҵыхәтәан афилософиа алихуеит. Москва дцаны дҭалоит Чернышевски ихьӡ зху, афилософиеи, алитературеи, аҭоурыхи Москватәи ринститут, афилософиатә факультет. Аха «жәлар раӷа» диашьоуп ҳәа уаҟа аҵараҵаха ирымҭеит.

1938 шықәсазы Инал-иԥа дҭалоит Либкхнет ихьӡ зху Москватәи аҳәынҭқарратә педагогикатә институт, аҭоурыхтә факультет. Аха ари аҵараиурҭагьы алгаха имоуит излагаз Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду амшала. Иара афронт ахь дцеит, Десна аӡиас ахықәан атанкқәа рҽацәыхьчаратә цәаҳәақәа рыргылара далахәын. Аха, уа дыҟанаҵ ӷәӷәала дычмазаҩхан, Аԥсныҟа иԥсадгьылахь аара иқәшәеит. Иҵара иациҵеит Аҟәатәи арҵаҩратә институт аҭоурыхтә факультет аҟны, хара имгакәа уи далгеит диплом ҟаԥшьыла.

1943 шықәсазы Шьалуа Инал-иԥа Қырҭтәылатәи АССР Аҭҵаарадыррақәа ракадемиа иатәу Аҭоурыхтә институт даспирантхоит, ҷыдала аетнографиа аҭҵаара иҽазикуеит. Раԥхьатәи ҭҵаарадырратә темас ишьҭихит аԥсуаа рҟны аҭаацәаратә институт традициала аиҿкаашьа.

Аҭҵаарадырратә ус

1946 шықәсазы Шьалуа Денис-иԥа аҭҵаарадырратә усзуҩ иаҳасабала дрыдыркылеит академик Марр ихьӡ зхыз Аԥсуа ҭҵаарадырратә институт ахь. Араҟа уи аус иуит 1988 шықәсанӡа, дагьынаӡеит аетнографиа аҟәша аиҳаби, аҭҵаарадырра аҟәша знапы иану аинститут адиректор ихаҭыԥуаҩи рмаҵурақәа рҟынӡа. Шьалуа Инал-иԥа қәҿиарала еилеигӡон аҭҵаарадырреи, арҵаҩреи, Аԥсны аҳәынҭқарратә музеи аҟны аусуреи. Аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдоктор Иури Анчабаӡе аҵарауаҩ Шьалуа Инал-иԥа изкны ииҩыз аочерк аҟны иазгәеиҭеит уи иҭҵаарадырратә усура дшалагаз иаспирантра ашықәсқәа раан. Аԥсны араионқәеи ақыҭақәеи рахь аекспедициақәа рымҩаԥгараан Инал-иԥа хәыц-хәыц еизганы иҭаиҩуан абарҭ ҩ-темак рыла аматериалқәа: аԥсуа Нарҭтә епос аҳәамҭақәеи, Аԥсны атопонимикеи, анаҩс уи аматериал аҭҵаареи аклассификациа азуреи. Адиссертациа аус адулараан азҿлымҳара ҷыда аиҭон аԥсуаа рҭаацәаратә бзазашьеи руаажәларратә ԥсҭазаашьеи ирыдҳәалаз аҵас-қьабзқәа ранҵара.

Инал-иԥа иҭҵаарадырратә интерес аиҳарак иахьыҟаз аетногенез азҵаарақәеи, аԥсуа жәлар ретникатә ҭоурых азҵаарақәеи рҟноуп.

«Шьалуа Денис-иԥа Инал-иԥа ҷыдала азҿлымҳара аиҭон аԥсуааи урҭ рыиашьара жәларқәеи – ашәуааи, адыгааи, иара убас еиҳарак аинтерес ду изцәырызгоз аубыхқәеи дареи рыбжьара иҟаз аҭоурыхтә еимадарақәа зеиԥшраз, лҵшәақәас иҟарҵаз аилкаара», – ҳәа иҩуеит Анчабаӡе.

Аҵарауаҩ хықәкыла дыззааҭгылоз темоуп – аԥсуа бызшәа. 1960 шықәсазы Мушьни Аҳашбеи иареи аԥсуа терминологиатә жәар аиқәыршәареи аредакциа азуреи рнапы алакын. 1980-тәи ашықәсқәа рзы атәыла аҵараиурҭақәа рҿы аԥсуа бызшәа арҵареи аҭҵаареи иахылаԥшуа акомиссиа ахантәаҩыс дыҟан.

Шьалуа Инал-иԥа афольклор аҭҵаараҿгьы илшамҭақәа рацәоуп: аԥсуа жәлар рҿаԥыцтә рҿиамҭақәа, ҳаҭалагьы Нарҭаа репос иналукааша аҭҵааҩцәа дыруаӡәкуп. Хәыхәыт Бӷажәбеи иареи рыхьӡқәа еицырҳәоит аԥсуаҭҵаараҿы алитературатә критика ажанр хацзыркыз раҳасабала. Шьалуа Инал-иԥа шьаҭанкылатәи иусумҭа ду «Абхазы», ихарҭәааны 1965 шықәсазы иҭыҵыз, Иури Анчабаӡе иажәақәа рыла, аԥсуаа ретногенези, рмилаҭ аҿиара аҭоурыхи, аԥсуа доуҳатә, материалтә культурақәеи ирызку адыррақәа еидызкыло енциклопедиоуп ҳәа иуԥхьаӡар ҟалоит.

Аԥснытәи Аџьынџьтәылатә еибашьраан (1992-1993 шш.)

1992–1993 шықәсқәарзтәи Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан Шьалуа Инал-Иԥеи уи иԥәшәмаԥҳәыс Мира Константин-иԥҳа Хотелашвилии аӷацәа иааныркылаз Аҟәа иалаханы иҟан. 1992 шықәса, жьҭаарамза 22 рзы ақырҭуа еибашьцәа Аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ринститут анырблы, уи амца иалаблит Шьалуа Инал-иԥа иусумҭақәеи инапылаҩырақәеи реиҳараӡак, аҭыжьра иазырхианы иҟазгьы уахь иналаҵаны. Ари даара иааха ӷәӷәахеит аҵарауаҩ изы, уи иԥҳа лажәақәа рыла, иԥсы ахьынӡаҭазгьы аҵыхәтәанынӡа дзалымҵыцкәа дыҟан. Убри абылра аныҟала ашьҭахь, уаҳа иуаҭах дагьыҩнымҵит, ианамухгьы аҩны иҟоу сархив сыхьчап ҳәа, уи иуалԥшьас иԥхьаӡон, уаагьы хәы змаӡам адыррақәа еидкылан, ҳәарада.

Иҭаацәеи иареи реизыҟазаашьақәа

Арда Иналԥҳа лажәақәа рыла, Шьалуа Денис-иԥа абык иаҳасабала даара дыгәцаракын, дгәыбылҩын. «Иара илшон хаала, аха ухшыҩ азцаратәы, еицырдыруа ауаа рыԥсҭазаарақәа рҟынтә, ма иара ихатә ԥсҭазаара аҿынтә аҿырԥштәқәа ааганы, ауаҩы ишьақәгылара зыда иҟамло апринцип ӷәӷәақәа ҳалааӡара. Ауаа аус бзиақәак рыла рҽалыркаазар, убри алкаашьа, алагәырӷьашьа дақәшәон, убри алагьы иаҳирҵон аамысҭашәареи, агәымшәареи, агәыҳалалреи, агәадуреи пату рықәҵашьа, ҳаргьы еснагь убас ҳаҟазарц ҳгәаԥхартә еиԥш… Ихы данақәиҭыз аамҭа даара имаҷны иман, аха аԥсшьарамшқәа раан, анаукатә, ма ауаажәларратә усқәа дырҿымкәа дыҟазар, зегь ҳаиманы ҳшынҭаацәоу Аӡҩыбжьаҟа ҳцон, иашьеиҳаб Ипполит иҭаацәеи иареи ахьынхоз аҩнаҭахьы. Абарҭ ҳцарақәа раан, ҭаацәашәалатәи ҳаибабара еиӷьу аамҭак ыҟамзар ҟаларын. Ажәытәӡатәи Аԥсни, аԥсуаа рҵасқәеи рқьабзқәеи, асовет аамҭа афырхацәеи ахҭысқәеи уҳәа ирыдҳәалаз ажәабжьқәа реиҳараӡак, иара убасгьы ҳажәла Инал-иԥа цәа рхылҵшьҭра иазку аҭоурыхқәеи раԥхьаӡакәны иахьҳаҳаз убри аӡҩыбжьатәи аҩнаҭаҿоуп. Лассы-лассы ҳаб ҳаигалон археологиатә жрақәа ахьымҩаԥысуаз аҭыԥқәа рахьгьы, аҭоурыхтә баҟақәа ҳирбон».

Шьалуа Инал-иԥа иԥеи иԥҳаи, Адгәыри Ардеи, раб иҟынтә ишқәыԥшқәаз ирдыруан Аԥсны аҭоурых иашаҵәҟьа аҭҵаара иацыз ауадаҩрақәа. Аҵарауаҩ ихәыҷқәа ианрызҳа, иԥсадгьыл алахьынҵазы имаз агәҭынчымрақәеи ахьаақәеи рыцеиҩишон. Аха уи адагьы, иара лымкаала иԥсы зыҿҳәараз Аԥснытәи ашьхақәа ргәыбылра диркит ихәыҷқәагьы. Адгәыр Инал-иԥа убри аҟара ашьханыҟәара игәаԥхеит, дагьазҟазахеит, Ельбрус ашьха ақәцәагьы дхалартә аҟынӡа. Шьалуа Инал-иԥа аҽықәтәарагьы даара бзиа ибон аҟнытә, иԥҳа Ардагьы илгәаирԥхеит.

Шьалуа Инал-иԥа, жәаҳәарада, иԥеи иԥҳаи рзы зегь рыла дҿырԥшыган. «Сара даара сеигәырӷьон Москва аҵара анысҵоз саб дансзаауаз, – ҳәа лгәалалыршәоит Арда Иналԥҳа, – урҭ амшқәа еснагь иҭәын аинтерес ду зҵаз аицәажәарақәеи, амузеиқәеи атеатрқәеи рҭаареи рыла. Шьалуа Денис-иԥа есымша дҳалабжьон адунеи ҳҽаҟәыҭханы ҳаанымхарц, аурыси адунеитәи акультурақәа иахьынӡауа иҵауланы реилкааразы лшарас иҟоу зегьы ҳхы иаҳархәаларц».

Хҭысла ибеиаз аҵарауаҩ иԥсҭазаара аҟынтә иԥҳа иалылкаауеит Шьалуа Инал-иԥа раԥхьаӡакәны Ҭырқәтәыла иаҭаауаз аԥсуа делегациа дахәҭакны аԥсуа диаспора дырԥыланы, дрыҿцәажәаны даныхынҳәуаз амш, уа имҩаԥысит хашҭшьа зқәым аиқәшәарақәа. Убасгьы лгәалашәараҿы иаанхеит лаби лареи Шәача акәшамыкәша рныҟәарақәа, уа иара ианиҵон макьаназы еиқәханы иҟаз аԥсуа ҭыԥхьыӡқәа, хьаас иҟаҵангьы еиҭеиҳәон XIX ашәышықәсазы арҭ аҭыԥқәа рҿы имҩаԥысуаз ишьаарҵәыраз ахҭыс хьанҭақәа рыӡбахә.

Инал-иԥацәа рыҩнаҭа ахаангьы асасцәа агмызт. «Москвантә, Ленинградынтә асасцәа ҳзаауан, саб иҩызцәеи иколлегацәеи ҳҭаауан, урҭ зегь иналукааша хаҭарақәан, – ҳәа еиҭалҳәоит Арда Иналԥҳа. Аинтерес ду зҵаз аицәажәарақәа ҳаман есымша. Насгьы, Шьалуа Инал-иԥа астол амҩаԥгашьа даараӡа ибзианы идыруан, аныҳәаҿақәа рышьҭыхраҿы дҟазан, асасцәа еснагь зҿлымҳара дула изыӡырҩуан. Иҩызцәа зегьы реиқәыԥхьаӡара уадаҩуп, уи даара ауаа дырзааигәан, аҩызцәа-адырцәа рацәаҩӡаны иман. Аҭҵаарадырреи, алитературеи рҟны аџьабаа збоз, аԥсуа жәлар рлахьынҵа хьаас измаз иҩызцәеи иареи ешьарак реиԥш еизааигәахеит, иԥсы ахьынӡаҭаз абзиеи-ацәгьеи рҿы ивагылан, иара иеиԥш Гәыԥ ақыҭа иалҵыз иҩызцәа хҩык: Езыгә Габелиа, Алықьса Гәарамиа, Лев Гармелиа.

Шьалуа Инал-иԥа иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа раан хнырҳәышьа змамыз ацәыӡ дуқәа дрыниеит. Иуникалтәыз иархив абылра инаҭаз ааха изхымгацкәа, Аџьынџьтәылатә еибашьра ахыркәшамҭаз, Аҟәа ақалақь ахақәиҭтәраан дҭахоит иара иԥазаҵә Адгәыр Инал-иԥа – аҵарауаҩ қәыԥш, афизик, Москватәи акосмостә ҭҵаарақәа ринститут аусзуҩ. Ари аныҟала ашьҭахь аби аҭаацәеи ирыԥсҭазаашьахаз ахаҿы аагара уадаҩуп. Шьалуа Денис-Иԥа иҷкәынзаҵә даниԥха ашьҭахь даҽа ҩышықәса роуп иниҵыз: иԥсҭазаара далҵит 1995 шықәсазы.

Агәалашәара

Аҵарауаҩ ду иаҳзынижьыз аҭҵаарадырратә ҭынха даараӡа амҽхак дууп: уи аҭҵааразы мацара аспециалистцәа ԥыҭҩык адыԥхьаланы акыр аџьабаа абара аҭаххоит. Иусумҭақәа интересуп аетнографцәеи, аҭоурыхҭҵааҩцәеи, алитератураҭҵааҩцәеи рзыҳәан еиԥш, аԥсуаа ажәытәтәи рыбзазашьеи, рҟазшьақәеи, рҵасқәеи, рқьабзқәеи инарҭбааны еилызкаарц зҭаху зегьы рзы.

1976 шықәсазы акьыԥхь абоит амонографиа «Аԥсуаа ретно-культуратә ҭоурых азҵаарақәа». Ари аусумҭа Инал-иԥа аԥсуа жәлар ретногенез аганахьала иҭҵаарақәа акрызҵазкуа аихшьала рзыҟанаҵоит. «Иазгәаҭатәуп, – иҳәоит Анчабаӡе, – аетногенези аетникатә ҭоурыхи ургәылаланы аҭҵаарақәа рымҩаԥгара усҟан лассы-лассы ашәарҭара зцыз акакәны ишыҟаз. Ажәларқәа рхылҵшьҭра, аетникатә теориақәа реизыҟазаашьа, аҭыԥантәи ауааԥсыра равтохтонтәреи, мамзаргьы џьарантә арахь рықәнагалареи уҳәа ирыдҳәалоу азҵаарақәа, ашәышықәсақәеи азқьышықәсақәеи иргәылсны аҭоурых ахь ухьазырԥшуаз, еснагь аполитикатә ҟазшьа ҵары шьҭырхуан, убри аҟнытә аидеологиатә, ахылаԥшратә усбарҭақәа еснагь рылаԥш ааихымсыхьӡакәа ирышьклаԥшуан». Ашәҟәы ианыз ақырҭқәа даара иргәамԥхеит, Шьалуа Инал-иԥа ҵарауаҩк иаҳасабала ҭаха ирымҭо иалагеит, днационалиступ ҳәа ахара идырҵон, «аԥсуааи ақырҭқәеи еичирчарц даҿуп» рҳәон.

Алитература

• Абхазский Институт гуманитарных исследований им. Гулия АН Абхазии, Ш.Д. Инал-ипа библиографический указатель.