Басариа, Симон Пиотр-иԥа

Симон Пиотр-иԥа Басариа, аԥсевдоним Симон Аԥсуа (аур. Симон Петрович Басария; ԥхынҷкәынмза 8, 1884 ш. Кәтол – лаҵарамза 27, 1942 ш. Қарҭ) — Аԥсуа аполитикатәи ауаажәларратәи усзуҩы, арҵаҩы, атәылаҿацәҭҵааҩ, апублицист; 1917-1921 шш. рзы Аԥсны имҩаԥысуаз аполитикатә хҭысқәа активла зхы рылазырхәуаз, Аԥсны Жәлар рсовет раԥхьатәи ахантәаҩы (1917-1918). Иҽазҵәылхны дықәгылан Аԥсни Нхыҵ-Кавкази реидгыларазы, Қырҭтәыла аполитикатә интеграциа даҿагылан..

Симон Пиотр-иԥа Басариа
Ахатәы хьӡы	Махаид
Аира	ԥхынҷкәынмза 8, 1884 ш. Кәтол ақ.,​ Аҟәатәи аокруг,​ Қәҭешьтәи агуберниа,​ Урыстәылатәи аимпериа
Аԥсра	лаҵарамза 27, 1942 ш. Қарҭ, Қырҭтәылатәи ССР,​ СССР ​
Алма-матер	Закавказская учительская семинария
Аусура	ашәҟәыҩҩы, аполитик, учитель

Абиографиа

Диит 1884 ш. ԥҳынҷкәынмза 8 рзы, анхаҩы иҭаацәараҿы, Кәтол ақыҭан Кәыдрытәи аучасток Аҟәатәи аокруг (уажәы Очамчыра араион).

Ааигәа, игәылара ишьҭаз Бедиа ақыҭан ауахәаматә школ далгеит. Анаҩс, аҵара иҵон Аҟәатәи ашьхарыуаа рышкол аҟны, уи даналга 1897 ш. рзы иреиӷьыз аҵаҩы ҳәа Гориатәи адоуҳатә семинариахь ддәықәырҵеит, дагьалгеит 1902 ш. рзы. Иара убри ашықәс азы Ҟәбантәи араион ачерқьесцәа рқыҭа Касиев иҟаз ашкол аҟны аурыс бызшәеи агеографиеи рырҵаҩыс аусура далагеит; 1903 ш. Армавиртәи иреиҳау алагарҭатә ҵараиурҭахь диаган. 1905 ш. рзы Армавир арҵаҩцәа рполитикатә кружок «аҟаԥшьқәа рҟынтә» далахәын. Гәыԥҩык арҵаҩцәеи иареи аиҳабыра ирҿагылоу ҳәа ахара рыдҵан.

1910 ш. рзы Атехникатә дыррақәа раларҵәаразы москватәи ауаажәларра ахырхарҭала жәлар рырҵаҩцәа ргәыԥ ду далахәны аҳәаанырцә алагарҭатә ҵараиура аиҿкаара дахысуан. Симон Басариа Нхыҵ-Кавказҟа даныхынҳә, еиуеиԥшым ашколқәа рыҟны аус иуан. 1910-тәи ашықәсқәа ирыҵаркуеит иара илитературатә усура ахацыркра. Симон Басариа раԥхьатәи икьыԥхьтә усумҭа итәыла гәакьа иазикит. 1910 ш. рзы екатеринодартәи ажурнал «На Кавказе» аҟны ицәырҵит истатиа «Забытый край» Аԥсны Урыстәыла иадлеижьҭеи 100 ш. аҵра иазкны. 1910-тәи ашықәс заԥхьаҟа иҭҵааҩхараны иҟаз ауаҩы изы ирҿиаратә усура иасакьаҳәамҭаны иҟалеит. Иусумҭақәа ркьыԥхьуан кавказтәи аҭыжьырҭақәа рыҟны: «Кавказтәи атәылаҿацә», «Кавказтәи ашьыжь», «Ҟәыбантәи атәылаҿацә», «Кавказтәи абжьныҩра», «Ҟәбантәи ашкол»; иара икорреспонденциақәа акьыԥхь рбон агазеҭ «Аҟәатәи адырраҭаҩ» аҟны. Басариа активла аус иуан егьи амшынеиқәатә газеҭ - «Баҭымтәи адырраҭаҩ» аҟынгьы.

1917 ш. жәабрантәи ареволиуциа анаҩс С. П. Басариа Армавиртәи ауаажәларратә шәарҭадаратә еилак алахәылас далхын. Иара убри ашықәсан, нанҳәамзазы, Аԥсныҟа диасит. Аҟәа Басариа дизааигәахеит Асланбек Шерипов, ижәлар рмилаҭтә еиҭеира аидеиақәа зҿлымҳара риҭо далагеит, абуржуазиа-аамсҭатә еиҿкаарақәа Зҽеидызкылаз Кавказ ашьхарыуа жәларқәа реидгылеи Аԥсны жәлар рсовети (АНС) - Симон Басариа напхгара зиҭоз Ашьхарыуа жәлар Реидгыла амчра аҭыԥантәи аусбарҭа игәыӷрақәа рыдҳәало. Аха иаарласны иполитикатә хәаԥшышьа аҿаԥсахит, абуржуазиа-меньшивиктә диктатура даҿагыланы дықәгыло далагеит, Асоветгьы далҵит. Жәабранмза 1918 ш. рзы Аҟәа Асовет мчра ашьақәыргылара ианалага, иара Арра-револиуциатә еилакы далалеит. Ахах ара имгакәа ҩаԥхьа Нхыҵ-Кавказҟа дцеит. Аԥсныҟа Басариа дхынҳәит 1920 ш. ԥхынҷкәынмзазы, убри аан ақырҭуа мчрақәа иара ихынҳәра иазкны иаԥырҵаз аҭагылазаашьа иахҟьаны, аполитикатә усура активла аҽалархәразы алшара имамызт.

Аԥсны Асовет мчра анышьақәгыла ашьҭахь С. П. Басариа Аҵаралашаразы жәлар ркомиссариат асистемаҟны анапхгаратә усура инапы ианҵан. Уи адгылара риҭеит 1921 ш. хәажәкырамза 31 рзы Ихьыԥшым Асовет Социалисттә Республика ҳәа рылазҳәаз Аԥсны амилаҭ-ҳәынҭқарратә еиҿкаараҟны абольшевикцәа иҟарҵоз раԥхьатәи ашьаҿақәа. Аха 1921 ш. абҵарамза 16 рзы, РКП (б) Ацентр комитет Кавбиуро иаднакылаз ақәҵарала «аекономикалеи аполитикалеи ихьыԥшым Аԥсны ҳәа аҟалара шҵаҵӷәыдоу» азханаҵеит. Ас еиԥш аӡбамҭа шьаҭас иаман 1921 ш. ԥхынҷкәынмзазы Қырҭтәылатәи ССРи Аԥсны ССР Аԥсни рыбжьара изҵаҩыз аидгыларатә Еиқәшаҳаҭра, абри ала ареспубликақәа еидҵан афедеративтә еизыҟазаашьақәа рыбжьаҵаны. Аԥснытәи Асоветқәа I реизара ду аделегат даныҟаз Симон Пиотр-иԥа ареспубликақәа реидҵара даҿагыланы дықәгылеит, аԥхьаҟагьы Аԥсни Қырҭтәылеи рполитикатә еизааигәатәра даҿагылон есқьынгьы. Ари Аԥсны хаз ҳәынҭқарраны аҟаларазы ашәарҭара иадибалон, аԥсуаа ретнокультуратә хаҿра аиқәырхаразы ишәарҭан, ас еиԥш аизааигәахара ареспублика аетнодемографиатә баланс иаԥырхагоу, иҽеим афактор аҳасабала дахәаԥшуан. Симон Басариа амчра ахаҭарнакцәа акритика рызуа дықәгылон Аԥсны иазку ауадаҩрақәа рзы игәаанагара иақәымшәозар имҩаԥыргоз аусқәа.

С. П. Басариа арҵаҩратә усура инапы алакын аҭоурых-етнографиатә тәылаҿацәҭҵааратә ԥшаарақәа еилагӡаны. 1923 ш. рзы иҭыҵит авторс дызмаз аԥсуаҭҵааратә усумҭа хада - «Аԥсны агеографиа, аетнографиа, аекономика инадҳәаланы». Иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы Симон Басариа аус иуан Қырҭтәыла арҵаҩцәа русура аиӷьтәразы Аинститут аԥсуа филиал адиректорс.

1937 ш. жьҭаарамзазы аҟәатәи агазеҭ «Советская Абхазия» аҟны ицәырҵит астатиа Симон Басариа абуржуазиатә национализм азы ахара идҵара иазкыз. 1941 ш. цәыббрамзазы иара аара идҵан «изинтәым аконтрреволиуциатә милаҭ-соцалисттә еиҿкаара» иалоу, аидеолог хада ироль иҭаны. Қырҭтәыла НКВД Арратә трибунал иаркыз аилатәараҿы С. П. Басариа иреиҳаӡоу ахара идҵан, даршьит 1942 ш. лаҵарамза 27 рзы. Ареабилитациа иуын СССР Иреиҳаӡоу Аӡбарҭа арратә коллегиала 1958 ш. нанҳәамза 7 рзы.

Алитература

• Ӡиӡариа Гьаргь Алексеи-иԥа, Симон Басария // Биографический очерк. Статьи, Аҟәа: Алашара, 1984. — ад. 60.
• Репрессированные этнографы / сост. Д. Д. Тумаркин, Москва: Восточная литература, 2003. — ад. 496. 301—321 ад., ISBN 5-02-018321-0.

Азхьарԥшқәа

• Арифа Капба (2018). "Создатель первой Конституции и мысливший Абхазию свободной: о Симоне Басария". abaza.org/ Всемирный абхазо-абазинский конгресс. Ириашоу 2021-08-31 шықәсазы.