Ҭраԥшь, Михаил Мамеҭ-иԥа

Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь
Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь
Аира	жьҭаарамза 10, 1917 ш. ; Ҟәланырхәа
Аԥсра	жәабранмза 24, 1968 ш. ; Аҟәа
Атәылауаҩра	Асовет Еидгыла
Алма-матер	Аԥсны Аҳәынҭқарратә Университет
Аусура	археолог
Аусураҭаҩ	Аԥсны Аҳәынҭқарратә Университет
Анашьамҭақәа	Амедаль «Агәымшәаразы»

Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь (аур. Михаил Мамедович Трапш; жьҭаарамза 10, 1917 ш. Ҟәланырхәа, Аҟәатәи аокруг, Урыстәылатәи ареспублика – жәабранмза 24, 1968 ш. Аҟәа, Аԥснытәи АССР, Қырҭтәылатәи ССР) — раԥхьатәи аԥсуа археолог, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, апрофессор, Аԥснытәи АССР зҽаԥсазтәыз аҭҵаарадырратә усзуҩы (1967 шықәсазы). Аҭҵаарадырратә статиақәа жәпакы дравторуп.

Анысмҩа

Диит Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь Аԥсны, Гәдоуҭа араион Ҟәланырхәа ақыҭан, 1917 шықәса жьҭаарамза 10 рзы, анхаҩы иҭаацәараҿы. Гәдоуҭатәи ашкол быжь-класски, Гәдоуҭатәи ақыҭанхамҩатә техникуми данрылга анаҩс, 1935 шықәсазы дҭалоит Аҟәатәи апедагогигатә институт (иахьа Аԥснытәи Аҳәынҭқарратә университет), уи дагьалгоит ибзиаӡаны 1939 шықәса рзы.

Аҵара аамышьҭахь, Михаил Ҭраԥшь Асовет Архәҭақәа рахь арра иԥхьоит. Аррамаҵзура дахысуан Ҟрым, ақалақь Симферополь. Аррамаҵзура иахысра аамҭазы иалагоит Адунеизегьтәи аџьынџьтәылатә еибашьра Ду, Михаил Ҭраԥшьгьы афронт ахь ддәықәырҵоит. Ленинград аҵаҟа ицоз аибашьра аҿы ахәрагьы иоуеит. Даныбзиаха арратә ҵараиурҭа дҭалоит, аснаиперцәа азыҟаиҵон. 1942 шықәса инаркны иара ВКП(б) КПСС далахәылахоит.

1949 шықәсазы Михаил Ҭраԥшь Қырҭтәылатәи ССР анаукақәа Ракадемиа И. А. Џьавахишвили ихьӡ зхыз аҭоурыхи, археологиеи, аетнографиеи Ринститут аҟны аспирантура далгоит. 1957 шықәсазы акандидаттә диссертациа ихьчоит атема «Калдахәаратәи ижәытәӡатәиу аԥсыжырҭа» атема ала, 1961 шықәсазы иҭыжьын аус адуланы, насгьы инарҭбааз монографианы еиҭаҭыжьын, «Аԥснытәи АССР Ҟәланырхәа ақыҭантәи колхидатәии аскифтәии баҟақәа» ҳәа ахьыӡны.

1962 шықәсазы Михаил Мамеҭ-иԥа напхгара аиҭон Аԥснытәи анаукаҭҵааратә институт археологиа аҟәша, аамҭак азы Аҟәатәи аҳәынҭқарратә апедагогикатә институт аҿы алекциақәа дрыԥхьон. Археологиатә еикспедициақәеи, Аҟәа, Афон Ҿыц, Пицунда уҳәа аҭыԥқәа рҟны ажрақәеи дрылахәын. Апедагогикатә усура инаваргыланы Михаил Ҭраԥшь ауаажәларратә усурагьы инапы алакын – изныкымкәа далырххьан Аҟәатәи ақалақьтә пленум апартиа акомитет алахәылас, насгьы Аҟәа ақалақьтә хеилак адепутатс. Аԥснытәи Ахеилак Қарҭтәи аилазаара абаҟақәа рыхьчаразы анаԥырҵа инаркны Михаил Ҭраԥшь дрылахәын Аԥсны абаҟақәа рыхьчаразы имҩаԥысуаз аусмҩаԥгатәқәа зегьы.

Аџьынџьтәылатә еибашьра

Ус, хара имгакәа, Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алагеит, Михаилгьы афронт ахь дцеит. Ленинград ахақәиҭтәразы аидысларақәа дрылахәын. Михаил Ҭраԥшь аибашьра зегьы дахысит, уи анынҵәоуп аҩныҟа данаа. Урҭ аамҭақәа игәалаиршәоит ҳаамҭазтәи археолог, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдоктор Олег Бӷажәба. «Михаил Мамеҭ-иԥа сара схәыҷаахыс дыздыруан, аха иара изку раԥхьаӡатәи сгәалашәара инықәырԥшшәа 1947 шықәсахьы иаҵанакуеит. Усҟан иара аибашьра аҟынтә дхынҳәхьан, аха зегь акоуп, аррамаҭәа ишәын. Сымҩашьозар, дкавалеристын», — ҳәа еиҭеиҳәоит аҵарауҩ, анаҩс иааигәаны археолог аус ицызуаз. Иԥсадгьыл аҿаԥхьа иуалԥшьа нагӡаны, Михаил Ҭраԥшь еснагь игәы ззыҳәоз иус дазыхынҳәит.

Археологиа азыхынҳәра

Раԥхьатәи апрофессионалтә аԥсуа археолог Михаил Ҭраԥшь аԥсуа археологиатә ҭҵаарадырра ашьаҭа икит, уи иусумҭақәа уасхырны ирзыҟалеит иаамышьҭахь еиҵагылаз егьырҭ аԥсуаа ҵарауаа. Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь дшыхәыҷыз археологиа агәыбылра икит ҳәа агәра ганы иҟоуп иколлегацәа аӡәырҩы. Зегь раԥхьаӡа иҭиҵааз Ҟәланырхәатәи аԥсыжырҭоуп, уи иара дахьиз, дахьааӡаз аҩнаҭа азааигәара иҟоуп. 1948 шықәсазы Ҭраԥшь иқыҭа гәакьа Ҟәланырхәа археологиатә жрақәа дрылагеит, иагьиԥшааит ихьшәоу аџьаз аамҭеи заатәи аиха аамҭеи репохахь иаҵанакуа колхидатәи, аскифтәи акультурақәа иртәу аԥсыжырҭақәа.

Ари аԥсыжырҭа нас Ҟәланырхәатәи ҳәа ахьӡ аиуит, уи инарҭбааны аҭҵаара шьаҭас иаиуит Михаил Ҭраԥшь 1951 шықәсазы иихьчаз икандидаттә диссертациа. Аспециалистцәа ргәаанагарала, ари аусумҭа ахә ҳаразкуа акоуп – Ҟәланырхәатәи аԥсыжырҭа – Мраҭашәаратәи Кавказ аҵакыраҿы ихьшәоу аџьаз аамҭеи, заатәи аиха аамҭеи репохахь иаҵанакуа раԥхьатәи иҭҵааз баҟаны иахьыҟалаз. Археолог инарҵауланы иҭиҵаауаз теманы иҟалеит, иара убас, ажәытәтәи Аҟәа. Михаил Ҭраԥшь Аԥсны аҳҭнықалақь аҿы ажрақәа дрылагеит 1951 шықәсазы, Аҟәатәи ашьхаҿы. Уаҟа иара раԥхьаӡа акәны ибеит ихьшәоу аџьаз аамҭахь иаҵанакуа аџьазрҭәаратә ҟазарҭақәа. 1956 шықәса инаркны 1960 шықәсанӡа, Ҭраԥшь иҵижааит Алашарбага аҳаблаҿы иҟаз аԥсыжырҭа ду.

Ҩышықәса рыбжьара иҭиҵаауан, иара убас, Баграт ишьхаҿы игылоу абжьаратәи ашәышықәсазтәи абааш. Зымҽхак ҭбааз абарҭ иархеологиатә ҭҵаарақәеи иибаз аԥшаахқәеи ирылҵшәаны ауп Михаил Ҭраԥшь дшазааиз абас еиԥш алкаа: Аҟәа ақалақь ахьгылоу аҭыԥан игылан ажәытә аурым қалақь Себастополис. Михаил Мамеҭ-иԥа напхгара зиҭоз, акрызҵазкуаз археологиатә експедициан Ҵабалтәи аекспедициа. Уи 1960 шықәсазы иалагеит, иагьхыркәшахеит 1967 шықәсазы. Абарҭ быжьшықәса ирылагӡаны, уаҟа иԥшаан 180 ԥсыжырҭа инареиҳаны.

Аҵарауаҩ, амҩақәҵаҩ

Ҵабалтәи ажрақәа раан Ҭраԥшь инапхгарала аус руан абаҩхатәра злаз археологцәа қәыԥшқәа аӡәырҩы. Афизик Исаак Ниутон иажәақәа рыла иуҳәозар, Михаил Ҭраԥшь иакәын «ауаҩнырҳа», заԥхьаҟа иҵарауаҩцәа дуқәаны иҟалашаз арԥарацәа зыжәҩахыр иқәыргыланы иаазгоз. Гьаргь Шамба, Михаил Гәынба, Иури Воронов, Олег Бӷажәба реиԥш ҳаҭҵаарадырраҿы икорифеицәаны иҟалаз археологцәа зегьы иара инапхгарала имҩаԥысуаз аекспедициақәа рҿы аус руан, имҩа иацызҵоз иҵаҩцәа ракәын уҳәар ауеит. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы дыҟан Аԥсны Раԥхьатәи ахадас иҟалараны иҟаз Владислав Григори-иԥа Арӡынбагьы.

Аусумҭақәа

Аԥсуа археологиа аклассик акрызҵазкуа егьырҭ иусумҭақәа ируакуп Афон Ҿыц аҭҵаарақәа, хаҭалагьы Анаҟәаԥиатәи абааш, иара убас Пицунда имҩаԥигоз ажрақәагьы. Аҭҵаарадырратә усура анахысгьы Михаил Мамеҭ-иԥа 1955 шықәса инаркны, иԥсы ахьынӡаҭаз Аҟәатәи арҵаҩратә институт астудентцәа археологиа дырзаԥхьон. Михаил Ҭраԥшь хараӡа Аԥсны анҭыҵгьы аҳаҭыр зқәыз ҵарауаҩын. Иҵара ашықәсқәеи иархеологиатә практикеи раан, еиуеиԥшым аекспедициақәа дрылахәнаҵы аҭоурыхҭҵааҩцәеи археологцәеи дуқәа аӡәырҩы драбадырит, уинахысгьы реимадара имырӡӡеит. Иаҳҳәап, иара аус зциуаз аҵарауаа нагақәа ируаӡәкын Александр Иессен, Евгени Крупнов, Борис Пиотровски.

Михаил Ҭраԥшь аусура бзиа избоз, зегьы абырҵкал икылзхуаз ҵарауаҩын, «бжьынтә ишәаны знык ихызҵәо» ҳәа ззырҳәо дреиуан. Иара ахаангьы алкаақәа рыҟаҵара дахыццакуамызт, убри аҟнытә иқәиргылаз арыцхәқәа зегь иашоуп ҳәа шьақәырӷәӷәан. Михаил Мамеҭ-иԥа аамҭак ала ҩ-усумҭа дук ахьчаразы иазирхиеит уҳәар ауеит: акы ажәытә Аҟәа иазкын, егьи – Ҵабал. Нас убарҭ рҟынтә рыуа иқәиргыларыз изалхуамызт. Рыцҳарас иҟалаз, адоктортә диссертациа ахьчара дахьымӡагәышьеит – иаалырҟьаны иԥсҭазаара далҵит. Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь иҭынхаз аҭҵаарадырратә усумҭақәа рыхә шәашьак амам, рхыԥхьаӡарагьы маҷым. Аԥсуа археологиа уасхыр ӷәӷәас иаҵагылоуп. Михаил Ҭраԥшь қәра дук нимҵит. Иара иԥсҭазаара далҵит 51 шықәса дшырҭагылаз, 1968 шықәса жәабран 28 рзы.

Ахатәы ԥсҭазаара

Ихатә ԥсҭазааразы иаҳдыруа маҷуп. Ҭраԥшь ҩынтә аԥҳәыс дааигахьан. Аҩбатәи иԥҳәыс Валентина Григори-иԥҳа лхаҵа зегь рыла дивагылан, археологиатә жрақәа дрылахәын, иара дызҿыз аус ҳаҭыр дула дазнеиуан. Михаил Мамеҭ-иԥа даныԥсы, лара лыбзоуралоуп иусумҭақәа акьыԥхь шырбаз, ԥшь-томкны рҭыжьрагьы лара лааԥсарала иҟалеит. Аҵарауаҩ иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахьгьы, уи игәалашәара аҳаҭыразы лара акырӡа шықәса археологиатә експедициақәа лхы рылалырхәуан лаборантк иаҳасабала. Михаил Ҭраԥшь иԥсҭазаара зегьы аҭҵаарадырра амаҵ аура иазкын, аԥсуа археологиа ашьаҭаркҩыс дҟалеит. Иара иҭҵаарадырратә ԥшаарақәа роуп ҳаԥсадгьыл ажәытәтәи аҭоурых зеиԥшраз агәылаԥшра иацхрааз.

Агәалашәара

Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь аҵыхәтәантәи ишықәсқәа рзы, инарҵауланы археологиатә ԥшаарақәа рнаҩсгьы, иоуз археологиатә дыррақәа раларҵәарагьы дашьҭан. Иара аамҭак азы идууз ҩ-монографиак аус рыдиулон – «Ижәытәӡатәиу Аҟәеи» «Ҵабалтәи анекрополь акультуреи». Аха, аԥсра алшара инамҭеит арҭ иҭҵаарақәа шәҟәны рҭыжьра абара. 1968 шықәса, февральмза 28 рзы Аԥснытәи АССР Аминистрцәа Рхеилак аӡбамҭа аднакылоит 1968–1970-тәи ашықәсқәа ирылагӡаны Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь инаукатә ҭынха аҭыжьразы.

Қырҭтәылатәи ССР анаукақәа Ракадемиа, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы аԥсуа институти, ашәҭыжьырҭа «Алашареи» рыбзоурала иаԥҵан ашәҟәқәа рҭыжьразы аредакциатә коллегиа, уи аилазаараҿы иҟан Қырҭтәылатәи Анаукақәа Ракадемиа алахәыла-акорреспондент А. М. Апакиӡе, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа рдокторцәа Г. А. Ӡиӡариа (ахантәаҩы), Ш. Д. Инал-иԥа, А. Х. Халиков, аҭоурыхтә ҭҵаарадыррақәа ркандидат Л. Н. Соловиов, аҟазараҭҵааратә ҵарадыррақәа ркандидат Л. А. Шервашиӡе.

Аредколлегиа абжьгара азыҟаҵан Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь иҭҵаарадырратә ҭынха зегьы ԥшь-томкны иҭрыжьырц. Актәи атом азкын аџьази, заатәи аихаӡеи ршәышықәсақәа рбаҟақәа, урҭ рыбжьара аҭыԥ ду ааннакылон VIII–VI ашәышықәсақәа ҳера ҟалаанӡатәи Ҟәланырхәатәи аԥсыжырҭа. Ари ашәҟәы аҟны зыӡбахә ҳәаз аматериалқәа инарываргыланы икьыԥхьын аҭаҵәахқәеи колхиданӡатәии колхидатәи аамҭазтәии аԥшаахқәеи ртәы зҳәоз аматериалқәа (Галтәи, Очамчыратәи, Лыхнытәи уҳәа егь.) Ашәҟәы актәи атом, актәи ахәҭа М.М. Ҭраԥшь азеиԥш ҟазшьа змоу истатиақәа рыла ишьақәгылоуп, урҭ зызку Аԥснытәи археологиатә баҟақәа рҵара ауп, иара убасгьы ара икьыԥхьуп ажәытәӡатәи Аԥсни антикатә аамҭеи ирыҵаркуа аҭоурыхтә очеркқәа.

Аизга аҩбатәи атом ианылеит Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь имонографиа «Ажәытәӡатәи Аҟәа» Уи Михаил иҩит антикатә қалақьқәа Диоскуриеи Себастополиси, иахьатәи Аҟәа ахьыҟоу аҭыԥ аҿы, ирцәынхаз аҭыԥқәа рҟны имҩаԥгаз археологиатә ҭҵаарақәа рышьаҭа ала, иара убасгьы ара иануп антикатәи аамҭазы ашьха Гәадихәи аҳабла Алашарбага ҟаԥшьи (Красный маяк) ирызку аҭҵаарақәа. Иара убра икьыԥхьын Аԥсны антикатә аамҭазтәи абаҟақәа рзы адыррақәа.

Ахԥатәи атом – Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь иԥсы анҭаз иазирхиаз хьӡыс иамоуп «Ҵабалтәи анекропольқәа ркультура», иара акыршықәсатәи аҭҵаарақәа рылҵшәақәа ирызкуп, хықәкыла М. М. Ҭраԥшь Ҵабал ииԥшааз III–VI ашәышықәса ҳера ҟалаанӡатәи аԥсыжырҭақәа. Автор ишазгәеиҭо ала, арҭ аԥсыжырҭақәа ижәытәӡатәиу аԥсуа имшьҭра – аԥсилаа иртәуп, уи, ҳәарада, аԥсуа жәлар ретногенез апроблема аӡбаразы даара аҵакы амоуп. Аԥшьбатәи атом аиҳарак изызку ашәышықәса абжьаратәи Аԥснытәи абаҟақәа роуп, убасгьы уа ианылеит Михаил Ҭраԥшь Анаҟәаԥиатәи Абааш, Баграт ибааш уҳәа реиԥш иҟаз абаҟақәа рҟны имҩаԥигоз археологиатә ԥшаарақәа рылҵшәақәа.

Аԥшьбатәи атом еиднакылеит Ҵабалтәи анекропольқәа иназыцҵоу аҭҵаарақәа рылҵшәақәа, 1967 шықәсзы Михаил Ҭраԥшь имҩаԥигаз. Иҟоуп, убасгьы, хаз игоу астатиақәа, арецензиақәа, азгәаҭақәа, Аԥсны аҭоурыхи археологиеи рыҭҵаара иадҳәалоу. Зыӡбахә ҳәоу атомқәа рҭыжьразы реиқәыршәара, разырхиара аан аредакциатә коллегиа алахәылацәа, зегь раԥхьа иргыланы хықәкыс ирымаз Михаил Мамеҭ-иԥа Ҭраԥшь иимкьыԥхьыцыз иусумҭақәа зегьы арҭ ашәҟәқәа ирнылартә аҟаҵара акәын. Аха, урҭ инарываргыланы дара иркьыԥхьит Михаил Ҭраԥшь иҭижьхьаз амонографиақәеи астатиақәеи. Аха арҭ аматериалқәа аҩынтә акьыԥхьраан автор анаҩс иҟаиҵаз аҭҵаарақәа рыла ихарҭәаан. Даара ирҽеин аусумҭақәа ирыцыз аиллиустрациақәагьы, уи азын аиқәыршәаҩцәа Михаил Ҭраԥшь еизигахьаз археологиатә коллекциақәагьы еиҭарыхәаԥшыр акәхеит. Архив акьыԥхь азырхиара иадҳәалаз аусурақәа зегьы Михаил Ҭраԥшь иԥшәмаԥҳәыс Валентина Григори-иԥҳа Ҭраԥшь лнапы иҵылгеит, уи акыр ацхыраара лиҭеит Иу. Н. Воронов, насгьы аԥсуа институт аусзуҩцәа Г. К. Шамба, М. М. Гәымба. Анаҩс атом еиқәыршәаны редакторра азиуит А. Халиков.

Аҭыжьымҭақәа

Труды: В 4-х т. / [Абхаз. ин-т яз., литературы и истории им. Д. И. Гулиа АН ГССР]. - Сухуми : [«Алашара»], 1969, Трапш, М. М.
Труды: В 4-х т. / [АН ГССР. Абхаз. ин-т яз., литературы и истории им. Д. И. Гулиа]. - Тбилиси : Мецниереба, 1972, Трапш, М. М.
Труды: В 4-х т. / [Абхаз. ин-т яз., литературы и истории им. Д. И. Гулиа АН ГССР]. - Сухуми : [«Алашара»], 1975, Трапш, М. М.
Памятники колхидской и скифской культур в селе Куланурхва Абхазской АССР. - Сухуми: Абгиз, 1962. - 83 с. с илл.; 23 л. илл. Трапш, М. М.
Куланурхвинский древний могильник: Автореф. дис. на соискание учен. степени канд. ист. наук. - Сухуми, 1951. - 16 с. Трапш, М. М.
Материалы по археологии Абхазии / АН Груз. ССР. Абхаз. ин-т яз., литературы и истории им. Д. И. Гулиа. - Тбилиси : Мецниереба, 1967. Трапш, М. М.

Ахархәара змоу алитература

Г. К. Шамба, Михаил Ҭраԥшь, Иԥсҭазаареи иусуреи