Ԥсҳәы (атәылаҿацә)
Ԥсҳәы — Аԥсны аҭоурыхтә тәылаҿацәуп.
| Ԥсҳәы | |
|---|---|
| Мдамҩа хәыҷ | |
 | |
| Аҳҭнықалақь | Ԥсҳәы |
| Аофициалтә бызшәа | Аԥсшәа |
| Абызшәақәа | Аԥсшәа |
| Ауааԥсыра рхыԥхьаӡара | ҩык |
Аҭоурых
аредакциазура1640-1641 шықәсазы аҭырқәтәылатәи аныҟәаҩ Евлиа Челеби Амшын Еиқәа мраҭашәаратәи агаҿаҿы, Чорох аӡиас аԥшаҳәаҿы иҟаз Гоԥиа абааш аҟынтәи ӷбала Анаԥаҟа дыӡхыҵит. Иара иныҟәаратә шәҟәы “Сеиаҳ-наме”,1641 шықәсазы Амшын Еиқәа мраҭашәаратәи агаҿала дныҟәо, Евлиа Челеби 10-ҩык абаза шьха жәларқәа дрыхцәажәоит. Уимоу, Евлиа Челеби ламысла иҳәоит ашьхақәа рахь дшымнеиц, абаза шьха жәлақәа ирызку адыррақәа шеизигаз аҭҵаара алҵшәақәа рыла. Абазгаа шьхаруа кавказтәи абшьҭрақәа рҟны иҟоуп Ԥсҳәы акырӡа иазааигәоу абшьҭра ахьӡ. Аредакциа азызуаз А.Д. Желтиакова, абшьҭра ахьӡ пушерхақәа еиԥш еиҭалгеит:
Пушерха ажәлар. Агырқәа рааигәара инхоит. Бжьынызқьҩык аҿагылаҩцәа. Урҭ беи дрымоуп...
Урыстәылатәи ахыҵхырҭақәа рҿы Ԥсҳәы аӡбахә раԥхьаӡа акәны иануп 1824 шықәсазы Кавказтәи археографиатә комиссиа еизнагаз аусқәа (КАКА) аҟны, аредакциа зызуыз А.Д. Бергер. Аинрал-маиор Горчаков аинрал Ермолов иахь иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы, рашәарамза 5 азы 1824, No 795 аҟны иазгәаҭоуп:
...Амаршьан аҭауадцәеи дареи шьала еидҳәалоу, Ельбрус ашьха инаркны Амшын Еиқәа аганахьала асы цәқәырԥа аганахьала инхо ашьхаруаа, Ԥсҳәаа ҳәа изышьҭоу, рҿы анхара ргәы иҭоуп ...
Анаҩстәи Ԥсҳәы аӡбахә ҳԥылоит Ҵабал апристав, Ф.И. Лисовски 1838 шықәсазы лаҵарамза 24 рзы. Аҳасабырбаҿы иара далацәажәоит амҩа хадақәеи амҩадуқәеи, ахыҵырҭақәа рхыԥхьаӡара, иара убас Ԥсҳәы иахьаҵанакуа Бзыԥ нырцәтәи ахыҵырҭақәа. Егьырҭ ақыҭақәа рыдагьы, Ԥсҳәыжәла иаҵанакуа 5-қыҭак рыӡбахә иҳәоит Амеӡыхьма, Аҳдера, Ӡыԥнеи, Хорбжьа, Решауа. Ари зеиԥш хҳәаа еизган аинтервиуқәа рҟынтәи.
Аҵыхәтәаны, Ф.И. Лисовски иазгәеиҭоит:
Ԥсҳәы иаҵанакуеит, иҟалаз ҵабалтәи аилаҩынтрақәа. Ҵабал аҭынчра арӷәӷәареи аҭышәынтәалара аиӷьтәреи рзы зегь раԥхьаӡа иргыланы, насгьы ԥсыхәас исыԥхьаӡоит Ԥсҳәы агара
Насгьы Ԥсҳәы ампыҵахаларазы иҷыдоу аплан ҟаиҵоит. Аха ашьауӷатә усмҩаԥгатәқәа иаразнак имҩаԥысӡомызт, насгьы ԥхынгәы 11 азы. 1840 шықәсазы, аетнограф К.Д. Мачавариани иазгәеиҭоит, Ԥсҳәы ауааԥсыра хатәгәаԥхарала Урыстәылатәи Аҳәынҭқарра рызиашаразы ҭоуба руит.
Ԥыҭрак ашьҭахь, аполковник Муравиов Амшын Еиқәа аԥшаҳәа ахада Раевски иахь 1840 шықәсазы иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы иануп:
Ԥсҳәы аӡбарҭа аиҳабы аҭауад Хәҭын Шервашиӡе дааит. Ари амза жәабатәи амш аҽны Бамбора данааи адырра сиҭеит, уажәааигәа дара рхаҭақәагьы Аҳәынҭқар ду иҿаԥхьа ҭоуба зуаз Ԥсҳәы аҭауадцәа, Аиҳабыра рҿаԥхьа даара ирҽхәаша агәацԥыҳәара аадырԥшхьан, ақыҭа инхоз ауаа агәра дыргеит. Урҭ ирцәыхараны, ҳареи иқәгылаз Ахҷыԥсааи ҳареи ҳабжьара иҟоу аҳәааҿы иҟоу Тамагә Урыстәылатәи Аҳәынҭқарра иаҵанакуеит.
Ԥсҳәа анапхгаҩцәа
аредакциазураИшдыру еиԥш, Ԥсҳәы напхгара азыруан Амаршьанқәа рыхәҭак – Мас-иԥацәа. Аха араҟа еицырзеиԥшу тауадк дыҟаӡам. Аҭауад Ҭемрыҟә Мас-иԥа Амаршьан ԥсҳәаа ҳаҭыр иқәырҵон, аха ажәлар рҿы зеиԥш ныррагьы имаӡам.
Амҳаџьырра
аредакциазура1859 шықәсазы Ԥсҳәаа Аԥсныҟа рқәыларақә дырӷәӷәеит. Насшәа Аԥсны иҟаз ар рԥыза аинрал-маиор Лорис-Меликов 1860 шықәсазы ажьырныҳәамзазы арратә гәаԥ еизганы Ԥсҳәы дақәлеит.
Аполковник Котлеревски напхгара зиҭоз ар рыхәҭак ԥхьаҟа ианца, егьи аӡиас аиҩхаа иаваршәны амҩа ианықәла. Ԥсҳәаа ашасцәа рнапы ианырҵеит, насгьы Аҳәынҭқар Аимператор аҭоуба ирт еит, ар Ԥсҳәыҟа имцаӡеит.
Ари аамҭазы ашьхаруаа арратә цхыраара роуеит, насгьы Ҭырқәтәылеи Европатәи атәылақәеи рҟынтәи абџьарқәа. Иалагоит ашьха жәларқәа реидкылара апроцесс.
Ԥсҳәаа ирыцлеит Аҳҷыԥсааи Аибӷааи, еицырдыруаз зеиԥш хьӡы "Мдамҩаа" аҵҟа. 1860 шықәсазы август мза алагамҭазы Корганов ԥсҳәаа ашасқәа рыдиҵеит ӷәӷәала. Аҭахра намыгӡеит.
Аҭҵааҩы В.И. Ворошилов 1860 ашықәс азы:
Ашьха ҭаацәарала еидҳәалоу Аибӷеи, Ахҷыԥсааи, Ԥсҳәыи, Ҵабали руаажәларрақәагьы рхатә ҭаацәаратә хьчаратә еидгыла шьақәдыргылеит, рышьхатә уаажәларрақәа рхьыԥшымразы аҵыхәтәанынӡа иқәԥоит ҳәа ҭоуба руит.
Ажәылара 1864 ашықәс анҵәамҭазы иалагар акәын, ахаҵаа ӷәӷәеи, абаӡахцәа зынӡа рыхцара азыԥшреи рзы, Гоитатәи атәылаҿацә аҿы ашьхахыҵра мҩаԥысит жәабранмза 20 азы.
Лаҵарамза 21 (рашәарамза 2, астиль ҿыц) 1864 шықәсазы Кавказтәи аибашьра анҵәамҭа ҳәа ирылаҳәан.
Иаагоу афактқәа, анаџьалбеит, уи шьақәдырӷәӷәом. Нолкен иҟаиҵаз аҳасабырбаҿы Ԥсҳәы инхоз амҳаџьырра иазкны, уа иануп:
Зегьы ааидкыланы ашьхаруаа 3642 ҩык рышьҭын, урҭ рҟынтә 738 ҩык Ахчыԥсаа, 64 ԥсы Аибӷаа. Аҭыԥантәи ауаа рҟынтә 77-ҩык абналацәеи еиуеиԥшым аҩаӡарақәа змоу абаандаҩцәеи раҳасабала иалхын.
Азгәаҭқәа
аредакциазураБобров Анатоли, Ԥсҳәа амаӡақәа = Загадки Псху, Ашә. 2017, Москва: Буки Веди.