Гагра

Га́гра (аур. Га́гра, ақырҭ. გაგრა) — Аԥсны ақалақь, Гагра араион административтә центруп, Аԥсны акурорттә центр хадақәа ируакуп. Гагра Мраҭашәаратәи Аԥсны ишьҭоуп, Гагра араион амшынҿықәтәи ацәаҳәа агәҭаны, аӡиасқәа Жәҩакәареи Гагрыԥсҭеи амшын иахьалао. Гагра Амшын еиқәеи Гагратәи ашьхеибаркыреи рыбжьара ишьҭоуп.

Ақалақь

Гагра
Гагра გაგრა
Атәыла	Аԥсны Аҳәынҭқарра
Акоординатқәа	43°16′51″ ҩ. ҭ., 40°16′1″ мг. н.
Актәи аҳәара	6-тәи ашәышықәса ҳ. ҟ.
Аофициалтә бызшәақәа	Аԥсуа бызшәа Аурыс бызшәа
Асааҭтә зона	UTC+3:00
Аԥошьҭатә анҵарба	6700–6799
Аофициалтә cаит	http://gagra-city.com
Еишьцәахаз ақалақьқәа	Икаалинен Владимир
Commons Гагра

Гагра аҩада-мраҭашәарахь Баӷрыԥста ақыҭа, алада-мрагыларахь Ԥсахара ақыҭа ирыԥнуп, ҩадаҟа Гагра Гагратәи ашьхеибаркыра иаҿықәуп, аладеи алада-мраҭашәареи рганхь ала ақалақь Амшын еиқәахь илбаауеит. Гагра зҿықәу Амшын еиқәа ацәаҳәа аура иартәоит 11,3 км.

Аҭоурых

Гагра – ижәытәӡатәу Кавказ ақалақьқәа ируакуп. Ҳ.ҟ. III азқьышықәазы ара аԥсыӡкыҩцәа тәан. Ҳ.ҟ. I азқьышықәазы иахьатәи Гагра аҭыԥаҟны иаԥҵан хара имгакәа Аурым империа анапаҵаҟа иҟалаз абырзен колониа Триглит. Ҳ.ҳ. II азқьышықәа инаркны иахьатәи Гагра араион аҟны иҟаз аиланхарҭа ҭыԥ аурым хыҵхырҭақәа рыҟны Нитика ҳәа иарбоуп.

Ҳ.ҳ. 3–5 –тәи ашә-қәа рзы иргылан абаа Абааҭа. Кавказ Амшынеиқәатәи аԥшаҳәа Генуезтәи аколониа ахаан XIII-XV ашә.-қәа рзы иахьатәи Гагра аҭыԥан иаԥҵан ахәаахәҭратә факториа «Какари». 1830 ш. инаркны 1855 ш-нӡа Мраҭашәаратәи Кавказ Урыстәыла анапаҵаҟа ианыҟала Гагра Амшын еиқәатәи ацәаҳәа ахырӷәӷәарҭақәа ируакхеит. 1877–1878 шш. Аурыс-аҭырқәа еибашьраан аурыс ир Гагратәи ахырӷәӷәарҭа аанрыжьит. 1903 шықәсазы апринц А. П. Ольденбургтәи ибзоурала иаартын Амшынеиқәатәи агуберниа иалалаз акурорт Гагра (Гагртәи аҳауатә станциа), Актәи адунеитә еибашьра алагамҭазы европатәи атәылақәа рҟынтәгьы атуристцәа здызкылоз Гагра урыстәылазегьтәи аҵакы змаз курортны иҟалеит.

1919–1930 шш. Гагра Гагратәи ауезд административтә центрны иҟан. 1930 ш. инаркны 1970 ш.-нӡа. Гагра араион, 1970 ш. инаркны 1992 ш-нӡа – Гагратәи ақалақьтә советны, 1992 ш. инаркны – еиҭа Гагра араионны иҟалеит. Гагра ақалақь астатус аиуит 1933 ш. 20-тәи ашә. аҩныҵҟала Гагра адгьылҵакыра акыр аҽарҭбааит алада–мрагыларахь ала Гагра ҿыц ақалақь аҳәаа иалаҵаны. 1992– 1993 шш. Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан Гагра ақырҭуа архәҭақәа ирымпыҵархалеит. Ақалақьтә инфраструктура ӷәӷәала аԥхасҭа аҭан, ихырбгалан. 1992 ш. жьҭаарамза 2 рзы аԥсуа архәҭақәа ахы иақәиҭыртәит. 21-тәи ашә. алагамҭа инаркны ақалақь активла аиҭашьақәыргылара мҩаԥысуеит.

Шьаҭанкыла Гагра амилаҭтә еилазаара аҽаԥсахит 1992–1993 шш. Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан. 1992 ш. жьҭаарамзазы ақырҭқәа рыр ақәҵра ианалга, урҭ инарышьҭарххны иқәҵны ицеит ақырҭқәа реиҳарак. Аурысқәа, аерманқәа реиҳарак Гагра иалҵны ицеит Қырҭтәыла Аҳәынҭсовет ақалақь анампыҵахала, уи ашьҭахь асоциал-економикатә ҭагылазаашьа ауадаҩхара иахҟьаны. Убри аан 1990-тәи ашықәсқәа раан иазгәаҭоуп Гаграҟа массала аиасра ишалагз аԥсуаа Гәдоуҭа, Очамчыра, Тҟәарчал араионқәа рыҟнытә. Асоветтә аамҭазы Гагра еиҳарак акурорттә қалақь аҳасабала ишыҿиозгьы, ара аус руан ааглыхратә наплакқәа жәпакы. Ҳазҭагылоу аамҭазы Гагра ԥыжәара аманы иҿиоит афатә ааглыхра. Аус ауеит аҩы ҟаҵарҭа зауад, алкоҳаль злам арыжәтәқәа рҭыжьразы анаплакқәак, ачаӡырҭ зауад, афатә ааглыхратә наплакқәа. Гагра аус ауеит аҭоурых-тәылаҿацәҭҵааратә музеи «Абааҭа», Гагратәи араионтә телехәыԥшра («Гагра ТВ»), Д. Ахвледиани ихьӡ зху ашьапылампыл асразы астадион. Гагра иҟоуп Агәабзиарахьчара иаҵанакуа аҳәынҭусбарҭақәа хԥа – Араионтә реабилитациатә центр, Гагратәи араионтә хәышәтәырҭа хадеи асанитартә-епидемиологиатә станциеи. Гагра иҟоуп абжьаратәи азеиԥшҵараиуратә школқәа 4, Б.Г. Кехьирипа ихьӡ зху Гагратәи агуманитартә-ааглыхратә техникум, Гагратәи амедицинатә ҵараиурҭа, аҟазара ашколи ашколнӡатәи аҵараиуратә усҳәарҭеи. Гагра иалсны ицоит Аԥснытәи аихамҩа.

Ара иҟоуп 1943 ш. иргылаз аихамҩатә вокзал. Абаӷәазатә пункт аҟны аԥхын апассаџьыртә ӷбақәа рыла амшын ныҟәарақәа мҩаԥысуеит.

Агеографиа

Гагра аҳәаақәа: аҩада — ашьхақәа, амрагыларахь — Мамзышьха, ақыҭа Псахара, алада — Амшын Еиқәа, амраҭашәарахь — Жәҩакәара аӡы.

Нанҳәамзазы бжьаратәла аҳауа – +23,2 °C, ажьырныҳәамзазы – +6,1 °C ыҟоуп. Алышәшәақәа рнорма иартәоит – 1461 мм ашықәс аҩныҵҟа.

Агеографиатә ҭыԥрбага – 43°17’ абжь.ҭб. 40°16’ мр.ау.

Аҩрақәа рҿы иуԥылоит еиуеиԥшым авариантқәа. Аҳауа цәаакуп субтропикатәуп - аԥхын шоуроуп, аӡын ӷәӷәаӡам, еиҳарак ицәаакыроуп. Ишьҭоуп Гaгрa aҿaцә иԥшәоу aмшын aҟәaрa aҟны, Гaргaтәи aҳрaкырa aлaдaтәи aкaлҭaлa. Гaгрaтәи aрaион aҵaкырaдгьыл 772,4кв. км иҟоуп. Аҟәa инaркны Гaгрaнӡa 90 км. бжьоуп.

Адемографиа

Гагра ауааԥсыра рхыԥхьаӡара иартәоит 12 364 –ҩык (2011). Амилаҭтә еилазаараҟны иҟоуп: аԥсуаа – 52,8%, аерманқәа – 19,5%, аурысқәа – 19,0%, ақырҭцәа – 2,7%, аукраинцәа – 1,8%, абырзенцәа – 1,0%, агырцәа – 0,1%, егьырҭ амилаҭқәа рхаҭарнакцәа – 3,1%. 1864 ш. аԥхьа иахьатәи Гагра аԥсуаа-асаӡқәа ирынхарҭан, урҭ Османтәи аимпериахь иқәымҵыр амуа иҟалеит Кавказтәи аибашьраан. Милаҭла иаԥсыуааз ауааԥсыра реиҳараҩык рыԥсадгьыл аанырмыжьыр анамуы, иаанхаз аԥсуаа «ахара здыз ауааԥсыра» зыхьӡырҵаз, шамахамзар, ақалақьқәеи амшын аԥшаҳәеи рыҟны анхара иақәиҭымкәа ианыҟала, Гагра аполиетникатә қалақьтә центрны ашьақәгылара иалагеит. 20–тәи ашә. алагамҭазы Гагра азеиԥшурыстәылатәи аҵакы змаз акурорттә еиланхарҭа аҳасабала, еиҳарак иааганы индырхо иалагеит аславианцәа. Асоветтә аамҭазы Гагра иаланхоз ауааԥсыра зегьы аурысқәа хыԥхьаӡарала иреиҳан.

Актәи адунеитә еибашьраани уи ашьҭахьи Гагра анхара иалагеит ахҵәацәа - абырзенқәа, аерманцәа. Ақырҭуа ар Аԥсны ампыҵахалараан ирацәаҩхеит Мраҭашәаратәи Қырҭтәылантә иааны инхаз. 1926 ш. Актәи Аидгылазегьтәи ашәҟәынҵара аихшьалақәа рыла иахьатәи Гагра адгьылҵакыраҟны инхоз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара иартәеит 4113-ҩык, урҭ рахьтә 4,1% аԥсуа бызшәа ирхатәы бызшәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, 40,6% – аурыс бызшәа, 23,3% – абырзен бызшәа, 12,6% – ақырҭуа бызшәа, 9,7% – аерман бызшәа, 2,7% – аҭырқә бызшәа, 2,5% – агыруа бызшәа, 0,8% – аукраин бызшәа, 3,7% – егьырҭ абызшәақәа. Сталини Бериеи рхаани уи ашьҭахьи асоветтә Қырҭтәыла анапхгарала Аԥсны имҩаԥысуаз адемографиатә колонизациа аполитика иахҟьаны Гагра ақырҭуа уааԥсыра рхыԥхьаӡара иаразнак ашьҭыҵра иалагеит.

Ашəҟəынҵара ашықәс	Ауааԥсыра	Ахаҵа	Аԥҳәыс
1989	24 061	--	--
2011	12 364	--	--

Атопонимика

1318 шықәсазы иҟаҵоу Петр Весконти ихсаалаҿы «Какара»ҳәа иарбоуп, 1494 шықәсазы Фредучи еиқәыршәаз ахсаалаҿы «Каккары»ҳәа, иара убас иуԥылоит аформақәа «Хокари», «Какур». Гагра иадҳәалоуп ҳәа ирԥхьаӡоит ахьыӡқәа: «Контози», «Баладаг», «Котош», ажәытәыӡатәи «Триглит», «Нитика».

Аҭыԥқәа

Гагра акыр ибеиоуп археологиатәи, аҭоурых-архитектуратәи, аԥсабаратәи баҟақәа рыла. 1991 ш. иаԥҵоу Гагратәи аҭоурых-архитектуратә ҳәырԥсарра «Абааҭа» иаҵанакуеит аобиектқәа 5: «Абаата» абаа, 6-8 ашә.-қәа рзы Гагра аныхабаа. 3-5 ашә-қәа рзы иргылаз «Абааҭа» абаа аҭыӡқәа еиқәханы иҟоуп. Гагра аҭоурых-культуратә ҭынха иаҵанакуа егьырҭ аобиектқәа реиҳарак акурорт аҿиара ианалагаз аамҭеи (20 ашә. алагамҭазы) в.) ҳазҭагылоу аамҭеи ирыҵаркуеит. Ажәытә Гагра адгьылҵакыраҟны (аҭоурыхтә центр) иҟоуп 20-тәи ашә. иргылаз 40 инареиҳаны архитектура абаҟақәа. Ара иҟоуп 1901–1904 шш. иргылаз апринц А. П. Ольденбургтәи ихан. Ари ахыбра аҩныҵҟа асоветтә аамҭазы иҟан Сталин ихьӡ зху аԥсшьарҭа ҩны (ашьҭахь – «Чаика»); ақалақьтә мшын парк (1902–1905); Гагратәи алашарбага; Индоевропатәи ателеграф астанциа; аресторан «Гагрыԥшь» (1902); агәабзиарачаԥарҭа «Риҵа», асасааирҭа «Европа»; асасааирҭа «Альпийская» (1902); АФС ахыбреи (1904) убас егьырҭ аобиектқәеи жәпакы. Асоветтә аамҭа иаҵанакуа абаҟақәа рахь иԥхьаӡоуп Аколоннада, аӡыршә, Акомҿарцәа рпарк уҳәа уб.егь.

Гагра адгьылҵакыраҟны Абааҭа абаа аҩныҵҟа иҟоуп 2012 ш. аусура иалагаз ацқьа Ипати ихьӡ зху аиашахаҵаратә ныха; 1992 ш. инаркны аус зуа ацқьа Риԥсиме ихьӡ зху аерман ныҳәарҭа.

Гагра ақалақь иаҵанакуа аҳаблақәа, аҭыԥқәа:

1. Абааҭа — Жәакәаареи амшыни, Гагрыԥшьы рыбжьара, ажәытә баагьы еиқәханы иҟоуп;
2. Аӡхыда — аӡгьы, аҭыԥгьы, Гагра амрагыларатәи аҿацә, ԥаса ԥсахара иатәын;
3. Аӡыршә || Фонтан — Гагра авокзал аган азаправка ахьыҟоу, ԥаса ԥсахара иатәын;
4. Баладаг — уахәаԥш Гагра;
5. Гагра агәы — Ҩӡы нырцә-аарцә амшын аԥшаҳәа;
6. Гагрыԥшь — ҳаблоуп, Абааҭеи Гагра агәи рыбжьара;
7. Какара || Каккари — уахуаԥш Гагра;
8. Какур — уахәаԥш Гагра;
9. Контози — уахәаԥш Гагра;
10. Котош — уахәаԥш Гагра;
11. Нитика — уахәаԥш Гагра;
12. Триглит — уахәаԥш Гагра;
13. Хокари — уахәаԥш Гагра;
14. Фонтан — уахәаԥш Аӡыршә.

Алитература

• Кәарҷиа В. Е., «Аԥсны атопонимика», Аԥсны анаукақәа ракадемиа, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт, ад. 174-175, Аҟәа, 2002