Саӡны
Саӡны, ма Саӡын – Аԥсуа аҳра иахәҭаку тәылаҿацәуп.
| Саӡны | |
|---|---|
| Саӡын, Џьыгеҭи | |
 | |
| Аҳҭнықалақь | Аԥсны (Арыҭқыҭ), Абааҭа |
| Ашьақәгылара | XVI-тәи ашәышықәса |
| Аӡра | 1864 |
| Аофициалтә бызшәа | Аԥсуа бызшәа |
| Абызшәақәа | аубла бызшәа, аҭырқәа бызшәа, аԥсуа бызшәа |
| Ауааԥсыра рхыԥхьаӡара | ҩык |
| Адин | Аԥсылманра |
Аҭоурых
аредакциазураАԥсуа аҳраду ахәҭа
аредакциазураСаӡны Аԥсны иатәылаҿацәуп. Ари адгьыл ажәытәын Санигиа ҳәа иахьӡын, ақырҭуа ашықәсҩырақәа рҿы – Џьыгеҭи.
Аԥсуа аҳраду аамҭазы Саӡны Аԥсны иахәҭакын. Уа анырра ду рыман аҭауадшьҭра Алоу. Иара убасгьы Алоуаа Аԥсуа аҳраду аԥсҳацәа ракәын[1].
XIV-XV-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Генуаиатәи ахсаалақәа рҿы «Аԥсны» ҳәа изышьҭоу абаӷәаза Ԥсоу аӡиас ахықәаҿы, иахьатәи Адлер аҵакырадгьылаҿы иарбоуп[1].
Агыруа аҳцәа Адианаа зныкымкәа араҟа ақәҿиара змаз ақәыларақәа мҩаԥыргахьан, уи азы шаҳаҭра руеит ақырҭуа ашықәснҵырақәеи аныхачаԥақәа рҿы иану аҩырақәеи. Агырцәа рқәыларақәа раан ауааԥсыра рарҳәра амацара акәымкәа, ауахәамақәагьы дырбгон, аныхачаԥақәеи амрамартә хаҳәқәеи ауахәама иадчаԥаланы иааиз иамхны, ртәылаҟа иргон[2].
Убас, Арыҭқыҭатәи аԥсуа аныхабааш иадчаԥаланы иааз, аџьарқәа зныз амрамартә хаҳә аашьҭыхны, Хобитәи агыруа ауахәама адәахьтәи аҭӡамц иадырҵеит. Уи иахьагьы уа иадчаԥалоуп. Аԥсуаа, хымԥада, ауал рықәны иаанымхеит. Аԥсны археологцәа ирыԥшааз ақырҭуа нҵамҭақәа зныз ауахәаматә хаҳәқәа жәпакы аԥсуаа ршьоуратә қәыларақәа раан иргеит, урҭ аҷанҳәаҭҳатә хылҵшьҭра рымоуп. Ари аамҭа иалагӡаны асаӡқәа Аԥсны ахаҭагьы, Гыртәылеи, Гәыриеи, Имереҭи рыдгьылқәа рҿы имҩаԥысуаз еиуеиԥшым арратә қәыларақәа, аԥсуа ар ахәҭак раҳасабала, зныкымкәа ирылахәын. Уи иаҵанакуан амшынтә қәыларақәагьы, еиҳаракгьы XVII ашәышықәса аҩбатәи азбжа ашьҭахь аԥсуаа лассы-лассы имҩаԥыргоз, уи иадҳәаланы ақырҭуа ҭоурыхҩҩы аҳиԥа Вахушҭи иазгәеиҭоит аԥсуаа амшынныҟәараҿы амч ду шрымаз.
1533 ашықәс азы Саӡны аҿы агырцәа ӷәӷәала иаҵахеит. Зегь реиҳа ихьшәашәаз аӡынразы, ажьырныҳәамза 30 аҽны Аԥсны агаҿахь иӡхыҵит[2]. Аԥсуаа ргәы иаанагомызт аӡын азы аӷа дақәлоит ҳәа, насгьы амшын аганахьала, уимоу, хыԥхьаӡара рацәала. Агыруа аҳ Адиан, Гәыриа анапхгаҩи дидгыланы, зықәра наӡахьоу иԥацәа иманы, инапаҵаҟа иҟаз аҭауадцәеи аамсҭацәеи, аԥапапцәеи аҷҟәандарцәеи иманы, Иасхрыԥшь иӡхыҵит[2].
Аибашьра раԥхьатәи амш ақәылаҩцәа рзы иманшәалан. Аха аҩбатәи амш аҽны, ахәаша азы, аԥсуаа аибашьра амҩа аадырҳәит. Уи иахҟьаны, Гыртәыла аҳ Мамиа Адиан ахьҭаҿы деилыхны аҳәала дыршьит, ихьыԥшцәа рҿаԥхьа. Агәыр (Гуриели ԥсышәала) иашьцәа ахҩыки иареи рымаҭәақәа ршәырхын, иԥҟаны иршьит[2]. Убасҵәҟьа ирыхьит ари ақәылара зықәныҳәаз аҷҟәандарцәеи. Аибашьцәа рыр аҵахеит, еиҳаракгьы ықәххеит. Аԥсуа-Имереҭтәи ауахәама аиҳабы Акалҭакос Малакиа аибашьра ахьыҟалаз аҭыԥ аҿы днеит, «ԥсы зхоу еиқәирхеит, иԥсыз ԥарала иҿихит» ҳәа аҳәоит ақырҭуа ашықәснҵыра[2].
Аԥсны аполитикатә центр амраҭашәарахьтәи, Саӡтәылатәи ахәҭахьы ишиасыз азы шьақәырӷәӷәара ари заҵәык акәӡам зыӡбахә ҳамоу ахҭыс. Машәыршақә акәӡам Гагра-Шәача асеқтор аҿы аԥсуа-агыртәи аибашьрақәа рышьҭагыла зегьы ахьымҩаԥысуа. Избан акәзар, абраҟа иҟан аҳ инхарҭа хада, атәыла абаӷәаза хада – “Аԥсны”[2].
XV-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы Саӡны заҵәык акәымкәа, политикалагьы Аԥсны иазхаҵаз хәҭаны иҟан. Ахәҭакахьала, ақырҭуа ашықәснҵыраҿы уи атәы аҳәоуп, Аԥсны аҳцәа, аԥсуааи асаӡқәеи аҳцәа ҳәа; аԥсуа ар, аԥсуа-асаӡтәи ар ҳәа ирышьҭан[2].
1780 азбжазы, Хәасҭа (Ҳамышь) азааигәара, Аԥсуа аҳра аҳ Зураб Чачба ара ашәарыцара аан дҭахеит, хымԥада, иара инапаҵаҟа иҟаз аҵакырадгьылаҿы[2][3]. Ажәеизатәи ашәышықәсазы Вахушҭи Багратион ақырҭуа ҭоурыхҭҵааҩ, ажәытәтәии аҵыхәтәантәии ашықәсҩҩқәа иҟарҵаз ашьақәырӷәӷәарақәа реихшьаала ҟаҵо, иазгәеиҭеит, Саӡны «зегь рыла аԥсуа ҳәынҭқарроуп» ҳәа[2].
1806 шықәсазы аҭырқәа-аԥсуа акризис аан, асаӡқәеи, мдамҩааи, ашәыуааи, аублааи злахәыз Аԥсныду ар еидкыланы ҩажәи хәба нызқьҩык рыла аҳ Қьалышь-беи Чачба ибираҟ аҵаҟа иаҵагылеит[4][3][5].
Ҭырқәтәыла, ҷыдала Урыстәыла Кавказ имҩаԥыргоз арратә усмҩаԥгатәқәа XIX ашәышықәса алагамҭазы Аԥсны аҳтә мчра ԥсыҽхеит[4]. Аха абри аамҭазы Саӡныи уи аҭауадцәеи аполитикатә центр ахь рхы дырхеит, аха ахаҭа апровинциаҿы ирымаз анырра амырԥсыҽырц азы рҽазыршәон.
Азеижәтәи ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны аҳ Манча (Шәлиман-беи ҳәагьы ихьӡуп) Чачба аҳкәажә Есма-ҳаным Арҭԥҳа ԥҳәысс диман[4]. Аԥсны аҳ Қьалышь-беи (1747-1808) лԥа иакәын[5]. Қьалышь-беи имаҭа, аҳ Михаилгьы раԥхьаӡа акәны 1829 ашықәс азы, Арҭқыҭатәи аҭауад Беслангәыр Арҭба иԥҳа аҳкәажә Акаиа ԥҳәысс дигеит. 1808 ашықәс азы ацәгьаршра иахҟьаны Аԥсны аҳ Қьалышь-беи Чачба дҭахеит[4][5]. Ҩышықәса атәыла дахагылан аҳ Аслан-беи, абшьҩы ҳәа ахьымӡӷа (иашамкәан) изгаз[6]. 1810 ашықәс азы аурыс еибашьцәа Аҟәантә дҭырцеит Аслан-беи, Гьаргь аҳс дҟарҵеит. Аҵыхәтәантәи иаб иганахьала Аслан-беи иашьа иакәын[6][3].
Аслан-беи атәыла анапхгара данамырх, Саӡныҟа, аҭауадцәа Самахәаа иааӡаҩцәа рахь дцеит[6]. Иара иаҳҭынра игылан Кәыдеԥсҭа аӡиас ахықәан, Самҳәрԥшь ақыҭан. Абрантәи Аслан-беи лассы-лассы Аԥсны аҩныҵҟа ақәыларақәа мҩаԥигон, атәылаҿы имчра аиҭашьақәыргылара иҭахын[6]. Убас, 1821 ашықәс азы ҩаԥхьа иқәгылан, Ԥсҳәы, Ахҷыԥсоу, Аибӷа, иара убас агатәи асаӡуа рыла еидызкылаз аҽыбӷаҟазацәа рҟәыра, раԥхьа дгыланы абираҟқәа иманы, Аслан Аҟәа далалеит[3]. Хышықәса рышьҭахь игәҭакы наимыгӡакәа Ҭырқәтәылаҟа ддәықәлеит[6].
1830 ашықәсазы аҳ Михаил аурысцәа Шәача ақыҭа аанкылараҿы дрыцхрааит, насгьы абаагәара иргылеит, уи аамҭазы Навагински ҳәа иашьҭан[7][2]. 1841 ашықәс азы аублаа рыдгьылқәа рҿы ақәыларақәа ахьымҩаԥигоз, асаӡқәа рнапаҿы рызнагара азы Михаил Чачба ианашьоуп Анна Аԥшьа лыорден актәи аҩаӡара змоу[2][7]. Саӡны хазы административтә хәҭаны еихшан. Уи раԥхьатәи априставс (аӡбарҭа ахада) дыҟан аҳ иашьа - Алықьсандр, дук мырҵыкәа уи иҭыԥан дҟалеит Салуман Ажәанба, аурыс афицар, хылҵшьҭрала аԥсуа аамсҭа[7]. Анаҩс Саӡтәи априставра Аԥсуа аҳра иадҵан. Ари аамҭа азы аублаа ҭауади-аамсҭеи Аԥсны аҳцәа рыҩнаҭа, анырра ду змаз аамсҭара рааигәара аҟазаара иашьҭан. Урҭ убраҟа изыргәаҟуаз асаӡуа аҭауадцәеи дареи, еиҳарак Шәача аԥшәмацәеи дареи ирыбжьаз аимабзиаратә еизыҟазаашьақәа ракәын[3]. Насгьы Аԥсны аҳцәа рхылаԥшра араҟа ихәарҭахеит. Абасала, аублаа раԥхьагылаҩ Ҳаџьы Исмаил Адагәуа-иԥа Барзагь, Аԥсны ԥхьаҟатәи аҳ Михаил Чачба иааӡаразы азин иоуит[3]. Абри аублаа раԥхьагылаҩ ихаҭыԥан иҟаз иашьеиԥа Ҳаџьы Кьарантыхә Барзагь диааӡеит анырра ду змаз аԥсуа ҭауад Нарчоу Инал-иԥа иԥа, аҭауад қәыԥш Росҭом. Убри аамҭазгьы Кьарантыхә аԥсуа аам ста Ҟамлаҭ Амаан иԥҳа ԥҳәысс дигеит. Алықьсандр Чачба иԥа Гьачрыԥшь ақыҭан (иахьатәи Веселое) асаӡуа аҭауад Рашьыҭ Гьачба иҩнаҭа дааӡеит[2].
Кавказтәи аибашьра нҵәеит 1864 шықәсазы лаҵарамза 21 аҽны, ииашаҵәҟьаны Гәыбаадәы ақыҭаҿ. Аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа рҿы иаҳԥылоит аҵыхәтәантәи аибашьраан аҭыԥантәи ауааԥсыра рцәыӡ дуқәа[2][3].
Асаӡтәылатәи аамсҭара
аредакциазураСаӡны инхон аҭауадшьҭрақәа: Ҳамышь, Арынба, Арыҭба, Аублаа, Цанба, Гьачба, Чуа, Амаршьан (); аамсҭацәа: Ашьхацаа, Баӷа, Кьынца, Амаан, Мқьалба, Анчок, Кәыџьба, Шьыкәым, Ҵәышба, Аиқәа, Цышба, Лахәуа, Арымба, Озган, Қаԥшь, Ҵәыџьба, Цыхәба, Цыба, Данарчау, Саӡба, Самахәа.
Аԥсуа-асаӡуа рхылҵшьҭрақәа иахьа инхоит Баҭым. Урҭ иреиуоуп асаӡуа ажәлақәа Цанба, Кәыдба, Ачыгәба, Агрба, Ҷызмаа[8].
Ҭырқәтәылатәи Хәасҭа (Ҳамышь) аҟынтәи иааз ақыҭа шьақәдыргылеит, уи уа Ҳамышь ҳәа иашьҭан, Мцаԥсҭатәи аамсҭацәа Чуа - уи инақәыршәаны, ақыҭа Чуа рқыҭа[8]. Аҩарданааи, Багааи, Арыҭааи инхоит Гебешь ақыҭан. Шәачатәи аҭауадцәа Сача (Шьашаа) рхылҵшьҭрақәа нхоит ақыҭақәа Хамышьи Цхьынареи. Асаӡуа ыҟоуп Шьамтәылеи Иорданиеи. Аамсҭара иаҵанакуа Гьачба, Амаршьан, Кәыџьба, Чуа рыхьӡқәа ара еицырдыруеит[8].
Аҵакырадгьыл
аредакциазураСаӡны ҳәа иашьҭан Бзыԥ аӡиас мраҭашәарахьтәи аҵакырадгьыл, лассы-лассы иахьатәи Гагра амраҭашәарахьтәи аганахь ала[3]. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы еиуеиԥшым авторцәа уи мраҭашәаратәи аҳәаа Ҳамышь аӡиас иаваршәны, еиҳарак Мамаика аӡиас иаваршәны иалырхуан. Ииашаҵәҟьаны, Шәачатәи аҭыԥ мраҭашәаратәи аҳәаа ҳхаҿы иааҳгозар, уи ӡӡ. Ԥсахеи (Мамаика) Дагомыси рыбжьара иҟоу аӡеихшарҭа иаваршәны ицон[3]. Иахьатәи аамҭазы аублаа рыдгьылқәа зны-зынла Саӡтәыла аҳәаақәа ирыларҵон. Нас ари аҳәаа аӡиас Шьахе ахь ииасон. Еиҳагьы шамахамзар, Туаԥсы иаԥхьа инхоз ашаԥсыӷцәагьы асаӡцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, нас «Саӡны» ҳәа ахшыҩҵак еиҳагьы инарҭбааны аетнополитикатә интерпретациа аиуит[3].
Административтә еихшара
аредакциазураСаӡны, егьырҭ Аԥсны атәылаҿацәқәа реиԥш, ауаажәларрақәа (агьежьырақәа) рыла еиҩшаны иҟан. Саӡны ҩ-хәҭакны еиҩшан, Ашьхатә хәҭеи Агаҿатә хәҭеи. Ашьхатә Саӡны иаҵанакуеит:
- Ԥсҳәы
- Аибӷа
- Аҳҷыԥсоу
- Ҵәыџь
Агаҿатә Саӡны иаҵанакуеит:
Аха Саӡны егьырҭ атәылаҿацәқәа зегьы иреиԥшымызт, аҳҭнықалақь заҵәык ахьамамыз ала. Аҳҭнықалақь еиҳа анырра змаз аҭаацәара иадҳәалан. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Гьачаа, Арҭаа, Цанаа ӷәӷәан, убри аҟнытә аҳҭнықалақь Арҭқыҭ (Арыҭқыҭ) ма Абааҭа (иахьатәи Гагра) акәхар алшон.
Алитература
аредакциазура- Ажәанба Салуман, Аԥсуа аетнографиатә етиудқәа, Аҟәа: Алашара, 1982.
- Амаан О. В., Аԥсуааи адәныҟатәи адунеии: аетнокультуратә, аполитикатә, аекономикатә еизыҟазаашьақәа (VΙΙΙ – XVΙΙΙ ашәышықәсақәа), Аҟәа, 2021.
Азгәаҭақәа
аредакциазура- ↑ 1,0 1,1 Чачхал Д. Шь., Саӡтәи аизга, Москва: Аква-Абаза, 2012. — ад. 97.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Чачхал Д. Шь., Саӡтәи аизга, Москва: Аква-Абаза, 2012. — ад. 98.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Чачхал Д. Шь., Саӡтәи аизга, Москва: Аква-Абаза, 2012. — ад. 100-101.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Гәымба Михаил, Қьалышьбеи, Аҟәа, 2014.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Бигәаа В., Аԥсны аҭоурах, Аҟәа: Аҵара аминистрра, 2004. — ад. 47-51.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Лакоба С. З., Асланбеи, Аҟәа, 1999.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Гәымба М. В., Аԥсуа аҳра XIX ашәышықәса 40-50 ашықәсқәа рзы, Аҟәа: Акьыԥхь аҩнаҭа, 2022.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Чачхал Д. Шь., Саӡтәи аизга, Москва: Аква-Абаза, 2012. — ад. 102.